Oproštaj od Veljka Bulajića
Komemorativni skup povodom smrti Veljka Bulajića, velikana hrvatske i jugoslovenske kinematografije, biće održan 9. aprila u Zagrebu, u organizaciji Društva hrvatskih filmskih reditelja (DHFR), čiji je bio ugledan član.
Ispraćaj Bulajića biće 9. aprila u 14 sati u krematorijumu na Mirogoju. Komemoracija će biti održaba u 18 sati u Branimir Mingle Mallu, uz projekciju restaurisanog filma "Bitka na Neretvi" iz 1969. godine, koji je bio nominovan za oskara za najbolji strani film.
Bulajić, koji je preminuo 2. aprila u Zagrebu u 97. godini, bio je najdugovečniji, a verovatno i najtrofejniji član DHFR, a po mnogo čemu znamenitog daleko izvan vlastitog ceha.
Rođen u okolini Nikšića, bio je, kako ističe DHFR, neupitna rediteljska ikona hrvatske i jugoslovenske kinematografije socijalističkog razdoblja, prepoznatljiv u međunarodnom kontekstu, čiji su filmovi svojevrsni spomenički odraz vrednosti i deklarisanih ideala multinacionalne zemlje i društva nastalog iz ruševina Drugoga svetskoga rata, ali i njene mlade kinematografije. I tom društvu i toj kinematografiji nedostajali su u počecima infrastruktura, novac, znanje i stručni kadrovi, ali ne i homogenizujuće teme koje su nametnuli ratna prošlost, antifašizam i nova socijalistička ideologija, kao i nedaće i kontroverze izgradnje "novog društva“, navelo je DHFR.
Doselivši u Zagreb gotovo iz partizana već 1946, mladi se Bulajić i svojim dotadašnjim opredeljenjima uklapao u obrazac tog društva, pa i u njegovu težnju da se što pre odmakne od predmodernih oblika života koji su dominirali pretežno ruralnom zemljom. U Zagrebu je pohađao večernje škole, kratko vreme bio u kulturnoj službi JNA, a na njegov ulazak u svet filma presudno su uticali filmski kurs u Jadran filmu i kasnija stipendija za studije režije na glasovitom Centro Sperimentale di Cinematografia u Rimu.
U vreme kada je italijanskom kinematografijom još dominirala poetika neorealizma, Bulajić je imao priliku učiti od korifeja tog pokreta i pripremati se za praktičan rad u vlastitoj zemlji. Naučeni zanat primenjivao je najpre asistirajući Mimici i glumeći usput epizodnu ulogu (sveštenika) u njegovom celovečernjem prvencu "U oluji" (1952), te u kratkim (dokumentarnim) filmovima na kojima je rediteljski debitovao 1953. (Kamen i more i Brod lutalica). Neorealističku estetiku potom presađuje na domaće tlo (zasejano već ocvalim socrealizmom) u celovečernjem prvencu "Vlak bez voznog reda" (1959), s pričom o posleratnoj masovnoj kolonizaciji stanovništva iz siromašnog dalmatinskog krša u plodnu vojvođansku ravnicu, koja će započeti Bulajićev niz ufilmljenih epopeja i anticipirati njegov stil obeležen grandioznošću: "velikim" temama, širokim epskim zahvatima, kolektivnim protagonistom i masovnim scenama, individualizacijom likova "malih" ljudi u nezavidnim okolnostima, često i "većih od života". "Vlak" je debitantu Bulajiću doneo prvi set nagrada u Puli (za najbolji film i scenario), a one će stizati sukcesivno i posle kratkotrajnog bljeska tzv. autorske (i modernističke) kinematografije sredinom i u drugoj polovini 1960-ih, kojoj po svom ukupnom habitusu nije pripadao. Štaviše, zbog organizacionih spretnosti, smatrali su ga rođenim producentom, a da se znao pobrinuti za što veći budžet, bolje uslove snimanja, promociju i distribuciju svojih filmova - pokazao je nastavak njegove karijere.
Već u sledećem filmu "Rat" (1960) sarađivao je s čuvenim scenaristom jednako čuvenog neorealista Vitorija de Sike, Cezarom Zavatinijem, u realizaciji antiratne priče obeležene atmosferom hladnog rata i apokalitičnih nuklearnih pretnji. Tim filmom dospeva u konkurenciju Venecijanskog festivala te prikuplja novi komplet pulskih nagrada (Velika srebrna arena za film; Zlatne arene za režiju, glavnog glumca i scenografiju). Stilski uticaj neorealizma protegnuće se na sledeći, barem prema sudu kritike, i njegov najbolji film "Uzavreli grad" (1961, Velika zlatna arena ex equo i druge), film mozaične dramaturgije s galerijom različitih likova ‒ pridošlica u novi socijalistički grad Zenicu u jeku njegove prvobitne industrijalizacije ‒ prema nekim kritičkim interpretacijama (J. Pavičića) i protofeministički film. Taj će uticaj biti prisutan i kod slabije cenjenog pokušaja nastavljanja kolonizacijske epopeje u dosta kasnijoj "Obećanoj zemlji" (1986). No ono po čemu će Bulajić postati planetarno poznat sled je ratnih drama, često s obeležjima spektakla (izuzetak je u tom pogledu komernija drama 'Pogled u zjenicu sunca', 1966) koje slede put neprijateljskih ofanziva, stradanja civilnog stanovništva i partizanskih bitaka tokom NOB-a.
Uzlazni filmografski dijagram ratnih filmova započinje višestruko nagrađivanom i međunarodno distribuiranom "Kozarom" (1962), a na najvišu ga tačku uzdiže "Bitka na Neretvi" (1969), jedan od prvih (možda i jedini) jugoslovenskih velefilmova (pa je zato u Puli prikazan izvan konkurencije). Osim besprimernih finansijskih resursa, u njega je Bulajić uspeo spretno upregnuti plejadu domaćih i inostranih glumaca, vojni arsenal i ljudstvo JNA, niz proverenih umetničkih saradnika, a potom zaraditi nominaciju za Oskara i dospeti na bioskopske ekrane u 84 zemlje koje su film kupile za prikazivanje.
Kasniji pokušaj spektakularizacije ratnih zbivanja, ovaj put u vojvođanskoj sredini (Veliki transport, 1983), predstavlja silaznu putanju tog središnjeg dela opusa reditelja koji se posle "Neretve", nakon izvesne pauze, okrenuo drugim, jednako ambicioznim i produkcijski zahtevnim povesnim i "lokalnim“ temama. Jedna od njih je atentat na austrougarskog prestolonaslednika Franca Ferdinanda u Sarajevu (Atentat u Sarajevu, 1975), potom legenda o lažnom crnogorskom caru Šćepanu Malom pretvorena u fantazijski film "Čovjek koga treba ubiti" (1979) s međunarodnom reputacijom i distribucijom, te istinita priča o beogradskom vlasniku umetnina Erichu Šlomoviću kojih se žele dočepati nacističke vlasti tokom Drugog svetskog rata (Donator, 1989). Potonji film jedan je od tri Bulajićeva rediteljska igrana projekta realizovana u poslednjem jugoslovenskom desetleću (treći je Visoki napon, 1981), za Bulajića ne osobito kreativnom i uspešnom, a koje je započeo nedovršenim dokumentarnim serijalom "Titovi memoari" (1980).
Za Bulajića, koji se dokazivao projektima širokog zahvata i na polju dokumentaristike ‒ njegovo "Skoplje ’63" (1963) o posledicama razornog zemljotresa u glavnom makedonskom gradu nagrađeno je mletačkim Zlatnim lavom ‒ u tranzicijskom društvu 1990-ih nastupa razdoblje u kojem nikome u kinematografiji ne cvetaju ruže, ponajmanje rediteljskim veteranima iz jugo-razdoblja. No Bulajić je (kao i njegov česti glumac Antun Vrdoljak, pre negoje postao i reditelj) bio uporniji od ostalih doajena, pa se početkom novog milenijuma izborio za produkciju ne naročito dobro primljenog "Libertasa" (2006), romansirane biografije dubrovačkog renesansnog komediografa Marina Držića. U poznim godinama života odlučio se i za nešto posve drukčije, romansu bemačkog vojnika i Hrvatice započetu tokom Drugog svetskog rata, u filmu "Bijeg do mora" (2020) za čiji se dovršetak borio do svoje smrti.
Nakon ukupno 14 celovečernjih projekata realizovanih do tada, koji su mu doneli niz društvenih priznanja i državnih nagrada, od Bulajića smo imali što videti, čuti i pamtiti, neretko i s kritičkim odmakom koji nezaobilazno prati skupe i ambiciozne prikaze povesnih epopeja. No njegove su "povesne freske, izrasle iz mozaične dramaturgije i razmerno autentičnog prikaza nekih deonica istorije, ipak bile posejane gomilom životnih anegdota koje se pamte i prepričavaju, kao što će se budućim generacijama prepričavati legende o liku i delu beskrajno upornog filmaša i rodonačelnika velefilma u našim siromaškim krajevima", navelo je DHFR.
*Naslovna fotografija: Wikimedia, Stevan Kragujević - Gajdario, CC BY-SA 3.0
(SEEcult.org)
