Jugoslovenski neovangardni umetnički časopisi
Izložba “Jugoslovenski neoavangardni umetnički časopisi 1960-1990” u galeriji HDD u Zagrebu, čija je kustoskinja grafička dizajnerka Ana Radovanović iz Beograda, predstavlja istorijski i dizajnerski pregled umetničkih časopisa nastalih na prostoru bivše Jugoslavije od 60-ih do početka 90-ih godina 20. veka, uz analizu konteksta u kojem su nastajali, autora i grupa koje su stajali iza njih, kao i njihovih međusobnih veza na lokalnom i međunarodnom nivou.
U sklopu projekta i izložbe, koja je proizašla iz magistarskog rada autorke pri italijanskom fakultetu ISIA Urbino, obrađeno je 28 časopisa koji se mogu svrstati u kontekst neoavangardne umetnosti.
Neoavangardni umetnički časopis je, između ostalog, karakterističan periodički izdavački produkt konceptualnih umetnika. Za razliku od mnogih zapadnih primera, čiji su autori imali intencije široke proizvodnje, ovdašnji nisu bili vezani za tržište, a najčešće ni za službene umetničke institucije. Oni predstavljaju nezavisnu, samizdat publikaciju, često malog tiraža koji je distribuiran u umetničkim krugovima.
Fenomen koji izložba posmatra nastaje 60-ih godina, pojavom antičasopisa Gorgona (1961), kao protokoncepta umetničkog časopisa, čija će se definicija zvanično pojaviti tek 70-ih. Iako načelno neoavangarda obuhvata period do 70-ih godina, pojedine publikacije neoavangardnih odlika pojavile su se i kasnije, te su takođe deo istraživanja.
Gorgona, Zagreb, 1961-1966.
Projektom su tako obuhvaćeni časopisi: Adresa, Akcent, Breza, Bit International, Galerija 212, Gorgona, Edicija A, Katalog 143, Kontaktor, L.H.O.O.Q, Maj 75, Mentalni prostor, Mixed Up Underground, Moment bilten, Neuroart, Novine Galerije SC, Pesmos, PN, Postgorgona, Prvi broj, P.S. Gorgona, Rok, Second Manifesto, Signal, Total, Underground Elevator, WestEast i Wow.
Postavka uključuje seriju infografika koje objašnjavaju veze i odnose različitih časopisa, umetnika koji su ih pokretali i konteksta u kojima su se takve prakse odvijale; detaljnu hronologiju i ogledne primerke časopisa i njihovih reprinta. Projekat ujedno govori i o vezama Beograda, Ljubljane i Zagreba, uz dodatak pojedinih vojvođanskih centara, poput Novog Sada i Subotice.
Edicija A, Zagreb, 1962-1964
Prema navodima Ane Radovanović, “umetnički časopis, kao i knjiga umetnika, u savremenim okvirima predstavlja i dalje alternativu kako instituciji, tako i tržišnoj kapitalističkoj logici. Tržišna pravila nalažu naklonost priznatim imenima koja garantuju profitabilnost. Tako današnje knjige umetnika i časopisi i dalje igraju ulogu umetničkih galerija, dok festivali ovih alternativnih publikacija važe za savremeni sajam nezavisne umetnosti”.
U posebnom izdanju Studenta – časopisa beogradskih studenata iz decembra 1971. godine, Atelje DT 20 Bogdanke i Dejana Poznanovića u tekstu “Časopis za eksperimente i istraživanja” informiše o fenomenu umetničkih časopisa. Autori uz kratak uvod predlažu popis od 200 umetničkih časopisa iz dvadesetak država iz celog sveta, među kojima je nabrojeno i devet jugoslovenskih izdanja. U opisu zajedničkih karakteristika periodičnih publikacija, Poznanovići najviše pažnje posvećuju aspektu časopisa kao “samoupravnom” artefaktu. Predstavljanje internacionalnog fenomena alternativne štampe kroz prizmu samoupravljanja deluje kao namerno osvešćavanje te pojave ne kao kontaminirajuće uvozne ideje, već kao fenomena bliskom savremenom, jugoslovenskom, socijalističkom modelu društvenog delovanja.
Prvi broj Podroom, Zagreb 1980.
Neoavangarda donosi pojave poput: dematerijalizacije umetničkog objekta, kao zamene materijalnog objekta konceptualnom propozicijom ili vremenski određenim događanjem; kao i uspostavljanja novih odnosa umetnika, institucije i društva, odnosno kanonskog trougla akademija-galerija-muzej. Te pojave su, kako je navela autorka izložbe, u specifičnoj poziciji unutar okvira jugoslovenske scene i stoje u vrlo zanimljivom odnosu sa socijalističkim fenomenima kolektivnog đelovanja i samoupravljanja.
Prema navodima Ane Radovanović, u kontekstu definisanja scene neoavangardnih časopisa bivše Jugoslavije, ocena učinka i dometa tih publikacija čini se vrlo važnom. Međusobno vrlo različiti po formi, nakladi i broju izdanja, časopisi su imali drugačije sudbine i prijem kod umetničke publike.
Kontaktor, Subotica, 1973.
Vojvođanske publikacije, poput Adrese, Mixed Up Undergrounda, Pesmosa i Neuroarta, predstavljaju grupu niskotiražnih andergraund izdanja, koje su autori – književnici i umetnici, najčešće delili među sobom “iz ruke u ruku” ili ih dostavljali putem pošte. Većina vojvođanskih publikacija najčešće nije izlazila izvan uskog kruga neoavangardnih književnika i umetnika. S druge strane, pojedini časopisi, poput L.H.O.O.Q. Slavka Bogdanovića, beogradskog Signala i slovenačkog Westeasta, finansijsku i distribucijsku pomoć potražiće u časopisima Új symposion, Delo, Pitanja, Oko, Dialogi. Te publikacije štampane su u tiražu od po nekoliko hiljada primeraka. Stoga je takva vrsta “bratimljenja” umetničkim časopisima donela ne samo prostor na sceni, nego i mnogo veću vidljivost.
WestEast, Kranj, 1978.
U skladu sa anti-institucionalnim delovanjem, vojvođanski autori stvarali su publikacije čiji krajnji cilj nije bilo istorijsko dokumentovanje njihove umetničke produkcije, nego privremeno izlaganje njihovih dela. Oni časopise međusobno stapaju, dajući svakom nastavku novo ime i sl. U koricama Underground Free Pressa danas se može naći časopis Pesmos. Već naredni broj Pesmosa zvao se Kontaktor. I tiražniji Maj 75 (100-200 kopija), kao i Westeast (oko 300 kopija), dele koncept časopisa kao primarnog medija. Westest se deklariše kao časopis-galerija, dok je trodimenzionalna izložba produžetak te izdavačke delatnosti. Uvodnik Maja 75 pak, sadrži deklaraciju o izložbi koja postaje akcija, te o časopisu-katalogu, kao dopuni usmenog informisanja.
Internacionalnost periodičnih umetničkih publikacija određivala je njihov odjek na umetničkoj sceni izvan granica bivše Jugoslavije, a svakako i današnje postojanje u okviru savremenog zapadnog diskursa.
Časopisi sa izrazitim naglaskom na međunarodnoj saradnji bili su: Bit International, Signal, Westeast, Total, Second Manifesto, WOW i Mixed Up Underground kao časopis mađarske nacionalne manjine.
Signal, Beograd 1973.
U okviru jugoslovenske scene neoavangardnih časopisa, postojala je grupa onih koji su većinski bili namenjeni jugoslavenskom području. Na njihovim stranama, umetnici, istoričari umetnosti, kritičari i teoretičari, borili su se za nov položaj savremenog umetnika u jugoslovenskom društvu, uz uopšteno propagiranje nove umetničke prakse.
Kao još jedna zajednička karakteristika koja te publikacije smešta u istu kategoriju, Ana Radovanović navodi njihovo mesto nastanka. U okviru anti-institucionalnog delovanja i samoupravnog državnog sistema, pored postojećih studentskih centara unutar kojih su bili aktivni, umetnici su osnivali radne zajednice i privatne galerije. Te inicijative po principu umetnici - umetnicima, nisu bile ekvivalent zapadnih privatnih galerija, kao mesto kupoprodaje umetnina i stvaranja kapitala, već su predstavljale alternativna sastajališta, mesta za debatu i izlaganje radova umetnika nove prakse.
Novine Galerije SC, Zagreb, 1972.
Među publikacijama koje su težile promeni statusa umetnosti i umetnika u domaćim okvirima i propagirali novu društvenu svest, bili su i časopisi studentskih centara (Novine Galerije SC, Akcent, Moment, kao i Galerija 212), a ponajviše Prvi Broj i Proširene Novine – PN koji su se eksplicitno bavili temom položaja umetnika u društvu.
I pored pojedinačnih uspeha, koji su bili plod saradnje domaćih i međunarodnih predstavnika neoavangarde, u jugoslovenskim okvirima ti časopisi često su pronalazili publiku u uskim krugovima simpatizera neoavangardne umetnosti.
Generalna marginalizovana pozicija, kao i česta autoreferencijalnost umetnika, doprineli su još većoj nezapaženosti tih publikacija izvan umetničkih krugova. Stoga je, kako navodi Ana Radovanović, i u današnjim okvirima neoavangardni jugoslovenski časopis kao fenomen mahom zapostavljen, odnosno nedovoljno dokumentovan od strane istoričara umetnosti. Nekoliko postojećih tekstova nisu obimni i većinom podrazumevaju pojedinačne primerke ili tek manju grupu časopisa, bez sveobuhvatnog pregleda kompleksne i bogate scene umetničkih časopisa u bivšoj Jugoslaviji.
Rok - časopis za književnost, umetnost i estetičko ispitivanje stvarnosti, Beograd, 1969.
Ta situacija, kako dodaje autorka, posledica je, s jedne strane, političkog raskola unutar Jugoslavije koji je doveo do diskontinuiteta umetničko-istraživačke prakse, gde se svaka potonja država koncentriše isključivo na parcijalne interpretacije vlastitih nacionalnih povesti, uz previđanje celokupne jugoslovenske slike. S druge strane, jugoslovenski neoavangardni umetnički časopis, kao produkt nove prakse, predstavlja zapravo ravnopravnog člana bilo kojoj drugoj formi umetničkog izraza tog doba.
“U tom svetlu umetnički časopis posmatramo kao ravnopravno umetničko delo. Jasna je onda važnost njegovog umetanja u kolektivnu svest, kao neophodnog delića slagalice koji će upotpuniti sliku jugoslovenske neoavangardne umetničke scene”, navela je Ana Radovanović u tekstu povodom izložbe koja je otvorena u HDD galeriji do 15. novembra.
Akcent, Zagreb,1983-1984.
Izložba pripada programskoj liniji HDD galerije “Dizajn iz drugog rakursa” koja obuhvata projekte koji dotiču fenomene koji su dizajnerski relevantni i njime su bitno definisani, ali ne pripadaju isključivo strukovnom kontekstu dizajna, već širim sferama društva, privrede, kulture, umetnosti, svakodnevice…
Autorka izložbe Ana Radovanović (1986) završila je osnovne studije slikarstva u Rimu na Akademiji lepih umetnosti (Accademia di Belle Arti di Roma), a zatim i master studije grafičkog dizajna i komunikacija na italijanskom fakultetu ISIA Urbino. Radi u oblasti dizajn novinarstva, kritike i istorije, a takođe i kao frilens grafička dizajnerka. Redovna je saradnica hrvatskog portala Vizkultura i izvršna je urednica portala Designed.rs.
Izložbu je organizovalo Hrvatsko dizajnersko društvo, a vizuelni identitet i dizajn postavke osmislila je Maja Subotić.
Program HDD galerije podržavaju Ministarstvo kulture Hrvatske i Gradski ured za obrazovanje, kulturu i sport Zagreba, a sufinansiran je sredstvima Zaklade Kultura nova.
*Časopisi na fotografijama su deo kolekcija: Slavko Bogdanović, Sanja Bachrach Krištofić, Bálint Szombathy, Narodna biblioteka Srbije, Muzej savremene umetnosti Zagreb i Kolekcija Marinko Sudac.
(SEEcult.org)
