Ljudsko lice drugog

Umetničke prakse u radu sa migrantima u Srbiji vrlo su značajne u razgradnji društveno-političke I kulturne konstrukcije “drugog”, a što šira saradnja umetnika i umetničkih grupa sa nevladinim organizacijama, nacionalnim i lokalnim ustanovama kulture i obrazovanja bitan je uslov uspešnosti ovakvih aktivističkih projekata, koji moraju biti i adekvatno medijski pokriveni kako bi ostvarili veći uticaj na širu javnost, otvorili sistem ka migrantima i rezultirali potrebnim promenama javnih i obrazovnih politika, neki su od zaključaka istraživanja u okviru projekta „Drugi i mi sami“, koji je Univerzitet Istočnog Londona sproveo u partnerstvu sa Fakultetom dramskih umetnosti, Univerzitetom umetnosti u Beogradu i Grupom 484.

Značaj umetničkih praksi među migrantima i u lokalnim zajednicama koje su ih prihvatile, stepen učešća i uticaji takvih praksi analizirani su na osnovu razgovora sa umetnicima i umetničkim grupama (multimedijalni umetnici: Luka Knežević Strika, Snežana Skoko i Ivana Bogićević, grupa Škart, Dah teatar), migrantima, zaposlenima u centrima za smeštaj migranata, đacima i radnicima u kulturi i obrazovanju. Na skupu u Rektoratu Univerziteta umetnosti, u okviru projekta “Drugi i mi sami” koji je podržala Britanska agencija za razvoj, predstavljen je rad različitih pozorišnih, vizuelnih i primenjenih umetnika sa migrantima u centrima tražilaca azila u Bogovađi, Banji Koviljači i Sjenici kroz analize i zaključke istraživača, doktoranata i studenata Fakulteta dramskih umetnosti.

Metodologija je zavisila od situacije, kao najbolje umetničke prakse pokazale su se radionice u kojima su zajednički učestvovali migranti i lokalno stanovništvo, a do tema se dolazilo kroz razgovore. Na primer, mini izložba “Fotografije sa venčanja” izrodila se iz razgovora o tome šta su stvari koje nas sve povezuju i koje svi imamo, navela je Sonja Jankov i istakla nove tehnike, dokumentaristički rad i saznanja o putu migranata kao tri osnovna uticaja ovakve prakse na umetnike.

Jelena Knežević analizirala je šta migranti znače pozorištu i koliki je domet pozorišta u društvenim promenama, ocenjujući kao posebno važnu saradnju Grupe 484 i Dah teatra u povezivanju migranata sa lokalnim stanovništvom, kako odraslih tako i dece. Kao primer uspešnog povezivanja umetnika sa migrantima navela je radionicu na temu “Trenutak kad mi se desilo čudo”, nakon što su migranti s članovima Dah teatra posetili Beograd kao turisti, a na kojoj je jedan od njih ta dešavanja i tu vrstu odnosa definisao kao čudo koje se njemu dogodilo.

Dijana Milošević iz Dah teatra ukazala je na veliku odgovornost umetnika u takvim situacijama, pre svega, da se ne pređu granice između umetnika i psihologa ili terapeuta, pogotovo u radionicama koje su podrazumevale grupni rad i intimne ispovesti i doživljaje zbog uvek prisutne bojazni od ponovnog proživljavanja trauma. U tom smislu je istakla značaj rada sa Grupom 484, koja ima psihologe i socijalne radnike, dok je za povezivanje umetnika i migranata u radionicama kao važno izdvojila zajedničko učešće u svim aktivnostima i ravnopravnost, odnosno osećaj da niko nije ništa bolji od drugog.

Citirajući Suzan Zontag o ulozi fotografije u kreiranju interpretacija i proizvodnji reprezentacija koje su unapred zacrtane kao jedine moguće, pri čemu drugog gledamo uvek na isti način u kom on gubi lični identitet, Marija Velinov istakla je da je fotografija ušla u doba sopstvene krize, jer je ima sve više, “na sve strane i uvek je svima dostupna”, čime je kao medij počela da nestaje.

Nasuprot tom trendu, kroz intervjue sa multimedijalnim umetnicima Lukom Knežević Strikom, Snežanom Skoko i Ivanom Bogićević Leko, ona je zaključila da je fotografija u projektu “Drugi i mi sami” imala veliki značaj u dokumentovanju radionica, izložbi, u edukaciji, u uobličavanju identiteta projekta kroz drugačiji izgled migrantske krize i uobličavanju ličnih identiteta migranata (fotografije ruku, fotografije sa venčanja…), kao i u upoznavanju, komunikaciji, povezivanju, razvoju empatije, a, u slučaju migranata, i kao dokument vremena provedenog u Srbiji, jer “fotografija je na prvom mestu upravo uspomena”.

Istraživanjem rada Grupe 484 vidljivim se čini pokušaj povratka individualnosti, jer vidimo slike ljudi, a ne krize. Vidimo decu koja se igraju, žene koje se šminkaju, vidimo njihove želje i potrebe njih kao ličnosti a ne kao tela. Kao najveći uticaj rada Grupe 484 možemo odrediti upravo promenu izgleda krize, jer ostavlja dokumente života ljudi, istakla je Velinov, navodeći lošu medijsku pokrivenost kao  najveću manu dosadašnjeg rada Grupe 484, jer “javno mnjenje ne formiraju projekti, već mediji”.

Dare Pejić analizirao je materijalizaciju sećanja u dokumentarnoj fotografiji i studiju uticaja, na osnovu programa psihosocijalne podrške migrantima i azilantima u Bogovađi, u okviru kog je nastala izložba “Zajednički imenilac”, kao i na osnovu saradnje fotografa Luke Knežević Strike sa Zirekom Mestu Nagremom, korisnikom centra u Bogovađi i pripadnikom Jazida, etnoreligijske grupe sa prostora Iraka, koja je rezultirala publikacijom „Moja poslednja noć u kampu Šarija“. Publikacija sadrži zbirku Zirekovih fotografija iz izbegličkog kampa u Iraku, priču o poslednjoj noći koju je proveo tamo, kao i kratko predstavljanje jazidskog naroda i religije, a Pejić rad na tom projektu izdvaja kao primer dobre prakse, dok fotografiju kao medij smatra pogodnom za saradnju na suočavanju proteklih ili zamišljanju budućih iskustava, van dokumentarnog i realnog.

Živu zbirku, koja je nastala kao rezultat radionica umetnika i saradnika Grupe 484 sa migrantima u Bogovađi, Banji Koviljači i Sjenici, posmatram pre svega kao narativ koji služi dekonstrukciji dominantnih evrocentričnih pojmova kao što su pojam drugosti, orijentalizma i stigmatizacije orijentalizma, istakla je Iva Leković. Ona je kao dominantne teme u njenom istraživanju izdvojila temu putovanja, odnosno kretanja, komunikacije, koja je bila i metodološki preduslov i instrument rada same grupe, i mesto, odnosno lokaciju koja „može biti shvaćena i kao mapa i kao prostor i kao mentalna kategorija – kao prostor sećanja ili kao prostor zamišljanja budućnosti, kao narativ koji je pre svega, koncentrisan na ono što je intimno u čoveku“.

Eksponati koji su tu nastali dekonstruišu, između ostalog, evrocentričnu percepciju putovanja, koje je putovanje iz zadovoljstva, želje za saznanjem, zabave ili možda, u kolonizatorskom kontekstu, iz potrebe za osvajanjem i preuzimanjem nekih resursa sa drugih teritorija. Migranti na svoj put kreću sa jako velikim ulozima, koji uključuju izgubljenu ili prodatu kuću, živote, porodicu koju možda ostavljaju iza sebe, pa i njihov život, koji rizikuju da pređu u drugu zemlju i to je za njih put bez povratka, istakla je Leković.

Osvrćući se na izložbu „Granica je zatvorena“ koja je 2015. godine organizovana u Muzeju afričke umetnosti u Beogradu, u saradnji s Grupom 484 i umetnicima koji su radili sa migrantima, Marijana Cvetković istakla je da je ta izložba nudila drugačiji pogled na iskustvo savremenih migracija i pružala uvid u „ljudsko lice“ medijski plasiranih slika migranata. Istovremeno, ona je bila izuzetak kao projekat saradnje javnih institucija kulture sa civilnim sektorom, otvorio je tadašnji gradski sekretar za kulturu, bila je odlično posećena i medijski ispraćena, ali se nakon promene javnog političkog stava Srbije prema migracijama, promenio i odnos većine javnih institucija prema izložbi.

U tom smislu, ona je predstavljala eksces u javnim kulturnim politikama Beograda, nakon čega je uspostavljen sistem bez stručne evaluacije i planiranja kulturnih programa, propitivanje interkulturalnosti rada javnih ustanova postalo je nepoželjno, a uočljiva je neusaglašenost javnih kulturnih politika sa interesima, vrednostima i iskustvima zajednice. Istovremeno, saradnja muzeja sa nezavisnim inicijativama i civilnim sektorom je i moguća i dobra, iako je zvanična kulturna politika ne podržava, a nesporna je i vrednost savremene umetničke prakse kao medijatora „teških tema“, osetljivih političkih pristupa i dijaloga zvaničnih institucija i zajednice.

Učesnici skupa zapitali su se da li i od kojih sadržaja mogu i treba da se prave medijski događaji, odnosno kako da pojedinačne priče ljudi, ne samo knjige i izložbe, dođu do najšire javnosti a da se pritom spreči samopromocija organizatora ili drugačija manipulacija. Kako da osetljive stvari i teme budu sačuvane od javnosti, a da one koje povezuju i informišu budu bolje medijski ispraćene a novinari udarnih informativnih rubrika senzibilisani za praćenje problema migranata, jedno je od pitanja koje je postavljeno na skupu.

Dramski pedagog Ljubica Beljanski Ristić istakla je da je u umetničkim praksama najbolje ne ograničavati se na ishode poput predstava ili izložbi, već se usmeriti na kontinuitet rada, odnosno na to da iz celog iskustva proisteknu trajne i sistemske aktivnosti, a sitakla je i važnost otvaranja prema javnosti, odnosno medijima.

Milena Dragićević Šešić, direktorka Instituta za pozorište, film, radio i televiziju, koja je sa profesorkom Univerziteta Istočnog Londona Majom Korać, rukovodila projektom “Drugi i mi sami”, istakla je slušanje kao veliku i možda najznačajniju stvar zajedničkih radionica umetnika i migranata, koja je karakteristična za različita podneblja i sve ljude, prisećajući se performansa “Slušanje stanovnika Beograda” koji su pre nekoliko decenija u Beogradu izveli Dan i Lia Peržovski obilazeći građane na periferiji Beograda. Oni su tada imali problem ne da uđu, već da izađu iz kuća, jer ljudi  imaju potrebu da govore i da ih slušaju, istakla je ona.

Ljudi sa različitim identitetima, po raznim osnovama, kao da su izbrisani etiketom “migranti”, zbog čega je veoma važno to “ljudsko lice” pojedinaca izbeglica, koje se pojavljuje na izložbama, u predstavama, radionicama i drugim oblicima umetničke prakse u radu sa migrantima, baš kao i participacija na ravnopravnim osnovama, bez obzira da li je odnos umetnika i migranata ostao na nivou zajedničkog rada ili se razvio u prijateljstvo, jedan je od zaključaka skupa “Drugi i mi sami”.

Foto: Dušica Stojanović

(SEEcult.org)