Retrospektiva Ćimina

Jugoslovenska kinoteka podseća od 9. do 15. septembra na stvaralaštvo slavnog reditelja i scenariste Majkla Ćimina (Michael Cimino), koji je nedavno preminuo, a tim povodom prikazaće svih sedam njegovih dugometražnih igranih filmova, uključujući kultnog “Lovca na jelene” i kontroverzna “Vrata raja”.

Retrospektiva Ćimina obuhvata i filmove “Lovac na sunce” (1996), “Kalibar .20 za specijalistu” (1974), “Godina zmaja” (1985), “Sicilijanac” (1987) i “Časovi očaja” (1990), koji će biti prikazani u dva termina.

Ćimino će ostati upamćen u istoriji kinematografije kao reditelј koji je uspeo da poremeti holivudski establišment dovodeći do bankrotstva jednu od najvećih produkcijskih kuća Junajted Artists (United Artists).

Rođen u Nјujorku 16. novembra 1943. godine (prema nekim izvorima 3. februara 1939. godine), Ćimino pripada trećoj generaciji italijanskih doselјenika. Posle mladosti provedene u rodnom Nјujorku, diplomirao je na Jejl univerzitetu u oblasti grafike i lepih umetnosti. Iako su ga sve vreme studija privlačile dramske umetnosti i gluma, tek nakon studija počeće da pohađa kurseve u čuvenom Aktors studiju.

Nakon nekoliko scenarija za televizijske programe i filmove, dobio je priliku 1973. godine da napiše scenario za film “Prlјavi Hari: Klopka za inspektora Kalahana” (Magnum Force), s Klintom Istvudom (Clint Eastwood) u glavnoj ulozi. Istvud je toliko bio zadovolјan scenariom da je dopustio Ćiminu da 1974. godine napiše i režira film “Kalibar .20 za specijalistu” (Thunderbolt and Lightfoot), koji je predstavlјao odličan debi za mladog njujorškog reditelјa, a pored uspeha kod publike i kritike, doneo je i Oskara Džefu Bridžisu (Jeff Bridges) za najbolјu sporednu mušku ulogu.

Ćiminu je taj uspeh omogućio da 1978. godine napiše scenario i režira film “Lovac na jelene” (The Deer Hunther), dramatičan i beskompromisan prikaz generacije koja je upoznala užase rata u Vijetnamu. Kako podseća upravnik Muzeja Jugoslovenske kinoteke Marjan Vujović u tekstu povodom retrospektive, rat u Vijetnamu je bio završen samo nekoliko godina ranije i američko društvo je u tom periodu pokušavalo da skrene pažnju sa problema koje je taj sukob izazvao. Sam rad na filmu je ostao legendaran: na setu su radili tada mladi i ambiciozni Robert De Niro, Džon Kazal (John Casale) u teškom zdravstvenom stanju sa tumorom u terminalnoj fazi koji ga je ubrzo nakon završetka snimanja i doveo do smrti, te Meril Strip (Streep) i Kristofer Voken (Christopher Walken) koji se nedelјama izgladnjivao kako bi bio u stanju da na što autentičniji način dočara scene iz vijetnamskog logora za zaroblјenike.

Jedna od brojnih, gotovo mitskih situacija koje su se događale na snimanju tog filma, jeste i partija ruskog ruleta koju su sa pravim pištolјem odigrali De Niro i Kazal kako bi se u potpunosti sjedinili sa likovima koje su tumačili.

Producent filma je bila britanska kuća EMI koja je kasnije gotov film ponudila na licitaciji na kojoj je pobedio studio Universal. Nakon pojavlјivanja na festivalima i izlaska u bioskopske sale, pojavile su se brojne polemike na međunarodnom nivou, a posebno u Evropi. Mnogi su se osetili uvređeni zbog jednodimenzionalnog predstavlјanja Vijetnamaca u filmu koje je ocenjeno kao negativno i rasističko. Nakon predstavlјanja filma na Berlinalu, Sovjetski Savez i brojne zemlјe Istočnog bloka povukle su svoje fimove sa festivala u znak protesta, a sam Ćimino je često bio okarakterisan i kao fašista. Bez obzira na takvu reputaciju, Ćiminov film je doživeo izuzetan uspeh na blagajnama širom sveta, a i Američka akademija ga je nagradila sa čak pet nagrada Oskar - od devet kategorija u kojima je bio nominovan, među kojima i su one za najbolјi film i režiju. U tom trenutku je Ćimino delovao spremno da zauzme značajno mesto u istoriji filma.

Junajted Artists, jedna od najvećih produkcijskih kompanija, odlučila je da angažuje Ćimina na projektu kolosalnog vesterna “Vrata raja” (Heaven’s Gate), u nastojanju da izađe iz krize u kojoj se nalazila. Radilo se o velikoj produkciji za tu epohu sa budžetom od više od 12 miliona dolara i brojnim zvezdama, među kojima su bili Kris Kristoferson (Kristofferson), Kristofer Voken i Izabel Iper (Isabelle Huppert). Radnja filma dešava se u Vajomingu krajem XIX veka i bavi se jednom od najkrvavijih i najkontroverznijih priča američke istorije - bogati zemlјoposednici i stočari su unajmlјivali plaćene ubice kako bi maskrirali tek pridošle imigrante iz Polјske, Rusije, Nemačke, Mađarske i ostalih evropskih zemalјa, koji su na svojim malim posedima pokušavali da nađu novi dom i postave temelјe onoga što je kasnije postalo poznato kao “američki san”.

Već samo snimanje proteklo je uz brojne probleme, a Ćimino je troškove doveo do gotovo 45 miliona dolara, nakon brojnih sukoba sa upravom Junajted Artistsa. Usled brojnih autentičnih fotografija koje su postojale iz tog perioda, Ćimino je tražio perfekciju na svakom setu. Samo za masovne scene bilo je angažovano po nekoliko hilјada statista i konja.

Snimlјeno je više od 220 sati materijala, od kojih je sačinjena prva verzija u trajanju od skoro 6 časova. Distribucija je započeta verzijom od 3 sata i 39 minuta, ali kritika i publika u Americi nisu prihvatili taj način razotkrivanja ne samo mitologije vesterna, već i američkog sna. Iako je posle samo nedelјu dana u distribuciju poslata nova - za sat i deset minuta kraća verzija, publika nije želela da gleda taj film. Poslednji pokušaj je usledio sa verzijom od 4 sata za koju se verovalo da će bar kod filmofila izazvati neko interesovanje, ali je i ona doživela neuspeh. Film je u američkim bioskopima zaradio nešto manje od 1,5 miliona dolara.

Čuvena kuća Junajted Artists, koju su osnovali Daglas Ferbanks (Douglas Fairbanks), Čarli Čaplin (Charlie Chaplin) i Meri Pikford (Mary Pickford), potom je bankrotirala, a prava na filmove i tehniku otkupio je MGM.

Taj događaj je izazvao velike promene u američkoj filmskoj industriji, a kao jedini krivac za tu kataklizmu označen je upravo Ćimino, čija je karijera bila definitivno uništena.

Neka vrsta prokletstva pratila je i njegove kasnije filmove.

“Godina zmaja” (Year of the Dragon), detektivska priča smeštena u kinesku četvrt iz 1985. godine, s Mikijem Rurkom (Mickey Rourke) u glavnoj ulozi, doživela je neuspeh kod publike, iako je u kasnijim godinama dobila kultni status kod filmofila. Ćimino je 1987. snimio film “Sicilijanac” (The Sicilian), romansiranu biografiju o mafijašu Salvatoreu Đulijaniju, s Kristoferom Lambertom (Christopher Lambert) u naslovnoj ulozi, ali je praćen optužbama da je napravio gotovo apologiju tom mafijašu odgovornom za brojne smrti.

Filmovi “Časovi očaja” (Desperate Hours) iz 1990. godine i “Lovac na sunce” (The Sunchaser), snimlјeni isklјučivo u nezavisnoj produkciji, prošli su gotovo nezapaženo kod publike.

Iako je Ćimino posle “Vrata raja” nastavio da snima filmove, povukao se u potpunosti iz javnosti i posvetio pisanju knjiga. U tom periodu kružile su brojne kontrovezne priče o njegovom životu. Objavio je tri romana i tek je u poslednjih osam godina počeo da se pojavlјuje na festivalima širom sveta predstavlјajući restaurisanu verziju filma “Vrata raja”, koji je nakon gotovo dve i po decenije uspeo da nađe put do publike i da bude sagledan u novom svetlu.

Ćimino je preminuo 2. jula u Los Anđelesu u 78. godini.

Ćimino je pronađen mrtav 2. jula u svojoj kući, saopštio je njegov bivši advokat Erik Vajsman (Eric Weišmann), navodeći da su prijatelji prethodno bezuspešno pokušavali da ga kontaktiraju. Uzrok smrti još nije poznat.

Sajt Kinoteke je kinoteka.org.rs, a program se nalazi i u Kalendaru portala SEEcult.org

(SEEcult.org)