Kuća nesagorivih reči
Narodna biblioteka Srbije objavila je naučnu monografiju istoričara Dejana Ristića “Kuća nesagorivih reči: Narodna biblioteka Srbije 1838-1941”, zasnovanu na višegodišnjem istraživanju tokom kojeg je utvrdio tačan datum i mesto osnivanja te nacionalne ustanove kulture, a posebnu pažnju posvetio je stradanju njenog fonda u Prvom i potpunom uništenju u Drugom svetskom ratu, kojem je doprinela i nebriga nadležnih vlasti.
Ristić je u knjizi, koja će biti predstavljena 21. decembra u NBS, predstavio najznačajnije ličnosti i događaje koji su obeležili prvi vek rada te nacionalne ustanove kulture, čiji je bio upravnik 2012-2013.
“Kuća nesagorivih reči: Narodna biblioteka Srbije 1838-1941” podjednako je namenjena stručnoj i najširoj javnosti, a izazvala je veliko interesovanje i pre nego što je objavljena – Ristićev rukopis te knjige poslužio je za scenario dokumentarnog filma “Sećanja iz pepela” (2016) koji su producirale “Filmske novosti”, na inicijativu svog direktora Vladimira Tomčića. Dokumentarni film “Sećanje iz pepela” premijerno je prikazala Radio-televizija Srbije 6. aprila 2016. godine, povodom 75-godišnjice uništenja NBS u Drugom svetskom ratu.
Ristićeva naučno-istraživačka studija stoga je prvo takvo delo koje se može i čitati (knjiga) i gledati (dokumentarni film).
Dejan Ristić, foto: Rastko Šurdić
Knjigu čine četiri veće celine koje prate faze istorijskog razvoja NBS, počev od njenog osnivanja do uništenja zdanja i nacionalnog fonda u nacističkom bombardovanju Beograda, 6. aprila 1941. godine.
Prva od njih, “Arheologija sećanja (1838-1921)”, obuhvata period od osnivanja NBS do njenog useljenja u zdanje na Kosančićevom vencu. Iako je bilo predviđeno da predstavlja uvod u glavnu temu rada, ta celina je, usled obilja podataka i novih saznanja, prerasla u sintetizovan pregled istorije srpske nacionalne biblioteke u tom višedecenijskom periodu.
Analiza istorijskih izvora najpre je potvrdila pretpostavke istaknutih istoričara i upravnika nacionalne biblioteke, Stojana Novakovića i Milana Đ. Milićevića, da NBS nije proistekla iz javne biblioteke koju je u Beogradu, 27. februara 1832. osnovao knjigovezac Grigorije Vozarović. Prateći smernice koje su oni ostavili, Ristić je utvrdio da je ustanova osnovana 12. jula 1838. u Kragujevcu - spajanjem biblioteke u sastavu Ministarstva prosvete i knjižnog fonda ranije formiranog pri Tipografiji u Beogradu.
Bilo je potrebno više od jednog veka da se, komparativnom analizom istorijskih izvora, zatvori svojevrstan krug pitanja i dilema u vezi sa datumom i mestom osnivanja nacionalne biblioteke.
Druga celina, “Zgrada na Šancu (1921-1925)ˮ, predstavlja segment prošlosti nacionalne biblioteke koji je oivičen važnim događajima – useljenjem u zdanje na Kosančićevom vencu i njegovim otvaranjem za korisnike i javnost.
Prema navodima Ristića, to relativno kratko razdoblje obeležila je ličnost tadašnjeg upravnika NBS, znamenitog istoričara i akademika Jovana N. Tomića. Njegovim izuzetnim zalaganjem, ustanova je, posle više od 80 godina postojanja, konačno dobila svoj, istina neuslovan, dom. U tom delu knjige predstavljeni su brojni infranstrukturni, institucionalni, stručni i kadrovski izazovi pred kojima su se nalazili sâma ustanova i njen upravnik. Iako je trajao svega četiri godine, taj period je postao oličenje odnosa države prema srpskoj nacionalnoj biblioteci u decenijama pre, ali i posle njega.
U trećoj celini, “Razdoblje otežanog rada i razvoja (1925–1941)ˮ, predstavljen je period obeležen radom sa korisnicima, ali i nastavkom ignorantskog odnosa državnih vlasti i čitavog društva prema NBS, što je katastrofalne posledice imalo u tragičnoj sudbini koja ju je zadesila prvog dana Drugog svetskog rata na ovim prostorima.
Trudeći se da kontinuirano unapređuju stručni rad, aktivnosti na popuni nacionalnog fonda, kao i da predstavljaju istinsku podršku i središte prosvetnog, kulturnog i naučnog razvoja svoje zemlje, upravnici Miloš L. Zečević i Dragoslav Ilić, kao i osoblje NBS, postali su malobrojna, donekle izolovana grupa obrazovanih i posvećenih pojedinaca koji su razmišljali daleko ispred svog vremena. Suočavajući se sa izostankom suštinske podrške resornog ministarstva i samih ministara, koji su se prečesto smenjivali na toj odgovornoj dužnosti, bibliotekari NBS su u tom razdoblju izveli jedan od najvećih podviga u srpskoj kulturi, prilježno prikupljajući rukopisnu i štampanu građu, stvarajući jednu od najznačajnijih zbirki pokretne kulturne baštine u ovom delu Evrope.
Poslednja, četvrta celina knjige, za čiji je naslov uzeta neshvatljiva izjava tadašnjeg ministra prosvete Miloša Trifunovića “Metite u podrume, zbrinite kako znate...ˮ, obuhvata najuži hronološki okvir i odnosi se na uništenje nacionalnog fonda. Prateći dešavanja koja su se odigrala tokom ranog proleća 1941. godine iz dana u dan, taj deo knjige ukazuje na tragičnu sudbinu NBS i pokušava da odgonetne motive i identitet pojedinaca koji su posredno i/ili neposredno odgovorni za uništenje nacionalnog fonda.
Prema rečima Ristića, iako niko nikada nije krivično gonjen zbog svesnog i planskog uništenja NBS, koje poseduje sve karakteristike ratnog zločina, njegova namera bila je da od istorijskog i ljudskog zaborava otrgne imena onih koji su, svojim svesnim, destruktivnim aktivnostima ili, pak, nečinjenjem u miru i tokom prvog ratnog dana, doprineli da zdanje NBS, zajedno sa svim zbirkama i fondovima, doživi potpuno uništenje.
Istraživanja koja su dovela do nastanka Ristićeve knjige obavljena su u brojnim ustanovama kulture i obrazovnim institucijama: u Arhivu Srbije, Arhivu Jugoslavije, Vojnom arhivu, Arhivu SANU, Istorijskom arhivu Beograda, Istorijskom arhivu u Kruševcu, Jugoslovenskoj kinoteci, Filmskim novostima, Narodnom muzeju u Beogradu, Istorijskom muzeju Srbije, Muzeju istorije Jugoslavije, Muzeju grada Beograda, Muzeju vazduhoplovstva, Vojnom muzeju, Fakultetu muzičke umetnosti u Beogradu, Biblioteci grada Beograda, Republičkom zavodu za zaštitu spomenika kulture, Zavodu za zaštitu spomenika kulture grada Beograda, kao i u samoj NBS.
Prema navodima Ristića, dragocena saznanja prikupio je i proučavanjem privatne zaostavštine akademika prof. dr Đorđa Sp. Radojičića.
(SEEcult.org)
