Vaništa, Gorgona i Postgorgona

Izložba Josipa Vanište u Gliptoteci HAZU u Zagrebu predstavlja od 18. decembra polouvekovni opus tog hrvatskog umetnika i akademika, jednog od protagonista umetničke grupe Gorgona, uključujući i sva izdanja koja je do sada publikovao - od časopisa “Gorgona”, do “Postgorgone” koju još uvek s vremena na vreme izdaje.

Izložba Josipa Vanište u Gliptoteci HAZU u Zagrebu predstavlja od 18. decembra polouvekovni opus tog hrvatskog umetnika i akademika, jednog od protagonista umetničke grupe Gorgona, uključujući i sva izdanja koja je do sada publikovao - od časopisa “Gorgona”, do “Postgorgone” koju još uvek s vremena na vreme izdaje.

Izložba “Josip Vaništa - Vrijeme Gorgone i Postgorgone 1961-2010” i samim konceptom je srodna gorgonaškom humoru - umesto reprodukcija, u katalogu su detaljni opisi svakog izloška, što podseća na Vaništine radove u kojima supostavlja liniju na platnu i njen verbalni opis kao ekvivalent. To takođe podseća i na Vaništinu “izložbu bez izložbe” u kojoj su, umesto slika, bili njihovi detaljni opisi.

Katalog izložbe, koji sadrži tekst prof.dr. Ješe Denegrija iz Beograda, koji će biti prisutan na otvaranju, obogaćen je i sonetom akademika Tonka Maroevića, kao i pismom Darka Šimičića upućenog Vaništi.

Denegri se u tekstu za katalog prisetio izlaska prvog broja “Gorgone” 1961. godine - događaja čije posledice, kako je naveo, niko nije mogao predvideti, a ni naslutiti njegove krupne i dalekosežne posledice.

Reč je o izlasku iz štampe za to vreme krajnje neuobičajene publikacije (formata 21x19 cm) u 300 primeraka, na čijoj je beloj tankoj kartonskoj naslovnoj korici stajala, otisnuta u sitotisku, jedna jedina reč - Gorgona. A unutra je bilo devet strana sa istovetnim prizorom i na prvi mah ne tako lako razazniljivim motivom i smislim tog zagonetnog rada.

O tom radu - devet puta ponovljenoj fotografiji praznog izloga, sam izdavač je naveo: “Zimi 1960, prolazeći pokraj trgovine rabljenom robom u Vlaškoj ulici, nasuprot kinu Studio, ugledao sam u izlogu meni nepoznat predmet: jedna okomita daska povezivala je četiri vodoravne. Prostorna konstrukcija bez svrhe, koja se nudila na prodaju. Padala je zimska rasvjeta po izlogu i predmet je bacao sjenu na svijetlu stijenu pozadine. Zastao sam fasciniran, vjerojatno, bliskošću prizora preda mnom i mrtvih priroda pedesetih godina na kojima sam unutrašnjost od eksterijera dijelio okomitim raspolovnicama.

Zamolio sam prijatelja Pavela Cajzeka za uslugu, i drugog jutra snimili smo izlog. Odlučio sam fotografiju devet puta ponoviti, učinio maketu, dao je otisnuti, i prvi broj Gorgone pojavio se o velikom tjednu 1961. godine (kao i broj dva, Meandar Julija Knifera). Bio je to početak Gorgone. Prva dva broja kao da su jače povezala skupinu. Ideje su navirale, ali je malo njih ostvareno. Okolina je bila konsternirana, ali su se počeli javljati i pojedinci
sa simpatijama, iz zemlje i oni izvana”.

Navodeći da je Gorgona tačno istorizovana kao umetnička i intelektualna družina koja je pre “postojala” nego “delovala”, Denegri je konstatovao i i da je sve što je potom usledilo u vezi sa njom (nastavak objavljivanja istoimenog antičasopisa kao svojevrsne discipline “knjige umetnika”, sastajanja i izmene misli njenih pripadnika, izložbe u krajnje neuobičajenom izlagačkom prostoru radnje za izradu slikarskih okvira Šira nazvanom Studio G, uz niz projekata započetih i nedovršenih), uglavnom zabeleženo i poznato u hronologiji i istoriji te grupe, ali da ni do danas nije do kraja odgonetnuto šta zapravo jeste (bila) Gorgona.

Gorgona ostaje i do danas, kako je naveo Denegri, svojevrsna do kraja neodgonetnuta zagonetka, ali nesumnjivo vrlo značajna umetnička pojava, i to ne samo u umetnosti i kulturi vlastite sredine, nego i znatno šire, o čemu svedoči i u novije vreme sve intenzivnije zanimanje za fenomen Gorgone u uglednoj međunarodnoj umetničkoj javnosti (od izlaganja antičasopisa Gorgona na izložbi Eye on Europe u Muzeju moderne umetnosti u Njujorku 2006-07, spomena Gorgone u katalogu retrospektive Iva Klajna u Centru Žorž Pompidu 2007, do učešća na izložbi Les Promesses du Pašé 1950-2010, takođe u Pompiduu 2010).

Katalog izložbe u Gliptoteci sadrži i pismo koje je Darko Šimičić uputio umesto dogovorenog teksta, a u kojem navodi, između ostalog, i da Gorgona danas, osim u obliku časopisa i likovnih dela, postoji i zahvaljujući brojnim pismima. Ta su pisma privatna, pisana su jednoj osobi, premda su katkad umnožena i poslata na adrese svih članova.

Šimičić je pismom Vaništi povodom izložbe pokušao da sumira razmišljanja o njegovom radu, ulozi u gorgonskom delovanju i današnjoj percepciji te uzbudljive umetničke avanture.

Napominjući da je izložba fragmentarni uvod u skorašnju 50-godišnjicu izlaska prvoga broja časopisa “Gorgona”, Šimičić je podsetio da su tu grupu činili prijatelji koji su na različite načine bili upleteni u umetničko đelovanje, bilo kao kritičari, teoretičari, galeristi, kustosi, slikari i vajari - Dimitrije Bašičević, Miljenko Horvat, Marijan Jevšovar, Julije Knifer, Ivan Kožarić, Matko Meštrović, Radoslav Putar, Đuro Seder i Josip Vaništa.

Njihova okupljanja započinju 1959. godine kroz neformalno druženje, bez namere da se formira određeni koncept ili umjetnička poetika. Zabeleženo je da gorgonaši deo vremena provode u šetnjama okolinom Zagreba. Razgovor, diskusija, razmena misli, prijateljska kritika i samokritika, bili su okviri svih gorgonskih aktivnosti. Premda su živeli i delovali u Zagrebu, članovi grupe dosta su putovali, posećivali muzeje, čitali recentnu literaturu, pa su bili vrlo dobro informisani o internacionalnim događajima. Unutar lokalne zajednice, njihova je umetnička i profesionalna delatnost prepoznata kao važan segment opšte modernizacije društva.

Uoči izlaska časopisa “Gorgona”, u Umetničkom paviljonu otvorena je reprezentativna izložba “60 godina slikarstva i kiparstva u Hrvatskoj”, na kojoj su bili zastupljeni i neki gorgonaši (izlagali su Kožarić, Seder, Knifer i Vaništa, a tekstove u katalogu napisali Meštrović i Putar). Dva meseca kasnije održan je prvi Muzički bijenale, na čijem su repertoaru bila dela avangardnim kompozitora, a u Gradskoj galeriji savremene umetnosti održana je izložba “Slikarstvo-skulptura 61” na kojoj su izlagali i svi gorgonaši. Vrhunac kulturnih događanja te godine bila je međunarodna izložba “Nove tendencije”, ponovno u Gradskoj galeriji, u čijem su koncipiranju ključnu ulogu imali Meštrović i Putar, a izlagao je Knifer, uz Manzonija i Dietera Rotha. Mesec dana kasnije, gorgonaši su otvorili vlastiti izložbeni prostor nazvan Studio G, u radionici za izradu okvira Salon Šira.

Napominjući da priča o Vaništinom umetničkom delovanju ne započinje Gorgonom, niti se njome završava, Šimičić je podsetio i na nove časopise “Postgorgona” i “Post Scriptum” (P.S.) i druge njegove aktivnosti, vidljive i na izložbi u Gliptoteci.

Važnost časopisa “Gorgona” u istoriji umetnosti, kako je podsetio u tekstu povodom izložbe Feđa Gavrilović, bio je u tome što je to bila jedna od prvih publikacija koje su same po sebi bile umetničko delo. Svako izdanje imalo je pritom svoj koncept - fotografije napuštenog zagrebačkog izloga u prvom broju, beskonačni meandar Julija Knifera u drugom...

Kada se rodila Gorgona, globalni trend bila je filozofija egzistencijalizma. Kontekst koji detaljno opisuje Denegri u još neobjavljenoj monografiji Gorgone sastojao se od romana i eseja Kamija (Camus), Sartra (Sartre), teatra apsurda Beketa (Beckett) i Joneksa (Ionesco), filmova Bergmana, muzike Kejdža (Cage), slikarstva Iva Klajna (Yves Klein) ili samouništavajućih skulptura Žana Tingelija (Jean Tinguely). U svemu tome prisutna je nota ironičnog odnosa naspram sveta, svest o nevažnosti i prolaznosti ljudskog života i ljudske kreativnosti. Bila je to posledica viđenja strahota Drugoga svetskog rata, refleksija koja je krajem Prvog rezultirala pokretom dadaizma, naveo je Gavrilović.

Pitanje je bilo, kako je dodao, da li stvarati uopšte (na kreativni čin, kao jedini mogući spas iz apsurda ljudskog života upućivao je Sartr) i kako stvarati? Mlade generacije slikara sa zagrebačke akademije likovnih umetnosti tražile su mogućnosti novih izraza, odmak od neprikosnovene tradicije minhenske škole koja je vladala akademijom kao kanon dobrog slikarstva. Ceneći likovne dosege prethodnika, gorgonaši su želeli da pronađu vlastiti izraz, bliži trendovima vremena. Početkom 50-ih radikalno uklanjanje referenta bilo je učinjeno u delu Roberta Raušenberga (Rauschenberg) “Izbrisani de Kooning”, u kojem naprosto prikazuje papir sa izbrisanim crtežom kolege slikara. Odsustvo referenta prisutno je i u pozivnici s tekstom: “Pozvani ste prisustvovati” koju su Gorgonaši slali prijateljima, a na kojoj nije pisalo čemu, niti gde treba prisustvovati.

Vaništini crteži na izložbi, prema navodima Gavrilovića, otkrivaju njegov senzibilitet za umetnost crteža, kombinirajući geometričnost strukture s blagim senčanjem. Geometričnost ističe plošnost, senčanje iluziju prostora. Istovremeno koegzistiranje tih instanci rezultiralo je zanimljivim ostvarenjima. I tu je prisutna tradicija, kao i odmak od nje čistim brisanjem (perspektive, kompozicije).

Iako se Vaništa klonio bučnog angažmana i uvek se trudio da deluje nedodirnut dnevnopolitičkom situacijom, u nekim radovima vidi se svest o trenutku: supostavljanje oglasa za povoljnu crninu iz početka 90-ih (početka rata) i novinske prognoze koja najavljuje nevreme, ili fotografije s nedavnih protesta u Varšavskoj, koji su zbog snega (i ne samo zbog njega) delovali kao scena iz romana “Doktor Živago”, koje u razbijenom trojanskom konju nalaze poetiku, upoređujući ga sa fotografijom evakuacije Rudeove 19-vekovne skulpture iz Luvra u predvečerje Drugog rata.

Ova su-postavljanja podsećaju na Krležine zapise “Davni dani” u kojima autor, uz misli o besmislu svega, citira članke o predstavama, priredbama, izložbama, streljanjima...

Gavrilović je ocenio i da je takav angažman “mnogo rečitiji i manje očigledan, pa i dublji od ‘angažmana’” mladih umetnika i performera koji misle da je dovoljno pomokriti se da bi se izrekao stav.

Izložba će biti otvorena do 31. januara 2011.

Sajt HAZU je www.hazu.hr

(SEEcult.org)