Deklaracija Odbranimo istoriju

Deklaracija “Odbranimo istoriju”, na kojoj su radili ugledni istoričari iz zemalja nastalih raspadom SFRJ, a potpisale su je neke od najuticajnijih ličnosti akademskog, javnog, političkog i kulturnog života, poziva na odbranu istorijske nauke i zaustavljanje njene zloupotebe.

Objavljena u Beogradu u završnici projekta Udruženja Krokodil “Ko je prvi počeo? - Istoričari protiv revizionizma”, Deklaracija definiše istoriju kao nauku, koja je dinamična, predstavlja disciplinu kritičkog mišljenja, multiperspektivna je, celovita, nadnacionalna, racionalna, slobodna i odgovorna.

Deklaracija je predstavljena kao finalni dokument kojem je prethodilo tridesetak verzija, usaglašavanih među članovima Radne grupe, koju su činili Dubravka Stojanović i Milivoj Bešlin, koji su je s Vladimirom Arsenijevićem iz Krokodila i predstavili 13. juna u Centru za kulturnu dekontaminaciju, te Božo Repe, Husnija Kamberović i Tvrtko Jakovina, koji zbog pandemije korona virusa nisu bili u mogućnosti da prisustvuju završnoj konferenciji, ali su prikazane njihove video izjave.

Dubravka Stojanović rekla je da je Deklaracija “Odbranimo istoriju” rezultat kolektivnog rada i doprinosa svih da se prevaziđu sporna pitanja, a kako je navela “bilo je sporno sve”.

Najsporniji je bio deo koji se odnosi na revizionizam, jer se on meša sa napredovanjem istorijske nauke, koja i podrazumeva stalne promene, budući da je osnovni posao istoričara da nalaze nove podatke i činjenice, da menjaju ono što se o proslosti zna, ali i da prevrednuju određene pojave, rekla je Dubravka Stojanović, ukazujući u tom smislu ukazala i na aktuelni istorijski trenutak rušenja konfederalnih spomenika u SAD, ugrožavanja spomenika Čerčilu… “To je to prevrednovanje, jer je savremenost poručila da su neke druge vrednosti bitne, ali revizionizam je nešto potpuno drugo”, što podrazumeva svesno nabrajanje, ispuštanje, falsifikovanje ili izmišljanje podataka iz prošlosti da bi bili prilagođeni aktuelnom političkom trenutku.

Deklaracija stoga već na samom početku ukazuje da je “u državama nastalim raspadom SFRJ snažno prisutan revizionistički odnos prema prošlosti”.

“Istorijski revizionizam je zloupotreba istorijske nauke, namerno i tendenciozno iskrivljavanje slike o prošlosti. On podrazumeva prilagođavanje prošlosti savremenim političkim potrebama, izdvajanje i naglašavanje poželjnih i fabrikovanje nepostojećih podataka, selekciju istorijskih izvora, izbacivanje svega što ne odgovara vladajućim političkim idejama i programima. Nasuprot tome stoji poželjno napredovanje naučnih saznanja, otkrivanje novih istorijskih izvora i nova tumačenja onih već poznatih, primena novih metodologija i paradigmi, stalno preispitivanje i rekontekstualizacija, koji su obavezni sastojci posla istoričara”, navedeno je u Deklaraciji, koja konstatuje i da sve države imaju određene politike istorije, ali nacionalističke ideologije i ratovi doveli su do toga da su zloupotrebe istorijske nauke u državama nastalim raspadom SFRJ posebno izražene.

“Istorijska nauka se koristila da bi se ratovi psihološki pripremili, kao i da bi se posle ratova održavale politike zasnovane na eksploataciji nacionalističkih strasti. Istorijsku nauku su zloupotrebljavali političari, mediji, mnoge interesne grupe, ali i sami istoričari. Istorijski revizionizam primenjuje se da bi se održavali stari i stvarali novi mitovi, jačali stereotipi, razvijale predrasude i mržnja prema susedima. ‘Mi’ smo uvek žrtve, ‘drugi’ su za sve krivi. Na samoviktimizaciji se pravi paranoidna svest o istoriji koja žrtvu oslobađa svih moralnih obzira i podstiče želju za osvetom. Na samosažaljenju se homogenizuje nacija, zbijaju se njeni redovi, potire se pluralnost, a pojedinci i društvene grupe utapaju se u zamišljeni ‘biološki’ ili ‘duhovni’ kolektiv. Uloga žrtve okamenjuje nas u prošlosti i ne dozvoljava nam da krenemo napred”, navedeno je u Deklaraciji, u kojoj se posebno ukazuje na manipulaciju istorije Drugog svetskog rata u svim državama nastalim na tlu SFRJ.

“Revizionističkim postupkom iz istorije su izbačene naučnom metodologijom utvrđene činjenice, a u nju unete one za koje nema podloge u istorijskim izvorima. Time se u našim društvima brišu jasne moralne koordinate, gubi se granica između fašizma i antifašizma i stvara opasnost da se zločini poput onih iz prošlosti ponove. Danas je istorija prostor u kome se ratovi nastali raspadom SFRJ nastavljaju ‘drugim sredstvima’. Ti ratovi su na najboljem putu da postanu podložni političkim manipulacijama kao što je to i Drugi svetski rat. Godišnjice i jubileji koriste se za nacionalističku mobilizaciju i učvršćivanje autoritarnih vlasti. Nema pijeteta ni empatije prema ‘tuđim’ žrtvama. Nema ni pokušaja da se s distance od skoro trideset godina od početka ovih ratova svaka strana suoči sa sopstvenom ulogom i odgovornošću. Istorija je danas ‘rezervni ratni položaj’ na kome tinjaju neprijateljstva koja razaraju naša društva”, navedeno je u Deklaraciji “Odbranimo istoriju”, koju su, uz istoričare, potpisale i uticajne ličnosti iz akademskog, javnog, političkog i kulturnog života, kao što su: Florijan Biber, Aleksandar Hemon, Dubravka Ugrešić, Ida Prester, Lana Bastašić, Hrvoje Klasić, Igor Štiks, Svetlana Slapšak, Andrej Nikolaidis, Ivan Čolović, Filip David, Ivo Goldštajn i mnogi drugi, a imali su priliku da je potpišu i prisutni u CZKD-u.

Potpisnici Deklaracije stoje iza deset usaglašenih principa, počev od toga da je istorija nauka, a ne plod proizvoljnog mišljenja, zbog čega se mora zasnivati na istraživanju istorijskih izvora, njihovom proveravanju i poređenju, utvrđivanju preciznih i proverljivih činjenica, njihovoj analizi i sintezi. Deklaracija ističe i da je istorija dinamična, te da, kao i svaka druga nauka, stalno dolazi do novih saznanja, pronalazi nove istorijske izvore, povezuje ih i reinterpretira.  Dok je revizija istorije rezultat novih istraživanja, istorijski revizionizam je, nasuprot tome, “manipulisanje istorijskim činjenicama radi postizanja zadatog političkog cilja”.

Deklaracija se zasniva i na principu da je istorija disciplina kritičkog mišljenja, a ne tabu koji služi snaženju nacionalnih osećanja i politikama identiteta, širenju stereotipa i predrasuda. “Ona treba da nas uči kako se proverava verodostojnost podataka, kako prepoznati manipulacije i zloupotrebe prošlosti”, konstatovano je u Deklaraciji, koja ističe i multiperspektivnost istorije, jer se istorijske činjenice utvrđuju naučnom metodologijom, ali interpretacije tih činjenica mogu biti različite, jer zavise od perspektive iz koje se posmatraju. To ne znači, kako je naglašeno, da se prošlost sme relativizovati, ali znači da je njena interpretacija područje debate u kojoj se moraju uzeti u obzir relevantne činjenice i suprotna mišljenja, bez prikrivanja podataka koji se ne uklapaju u politički poželjnu sliku.

Istorija je i celovita - iz prošlosti se ne sme uzimati ono što nam se sviđa i izbacivati ono što ne odgovara trenutnim političkim potrebama! “Ne sme biti politički i ideološki uslovljene selekcije, podobnih i nepodobnih istorijskih perioda, država, naroda, društvenih grupa, ideja, pokreta… “, navedeno je u Deklaraciji, koja ističe i da je istorija nadnacionalna.

Istorija se stoga ne može ograditi etničkim granicama. “Ne možemo se baviti isključivo sobom, jer tako gubimo kontakt s realnošću. Prošlost je isprepletana, povezana i međuzavisna. Nacije, države i društvene grupe nastaju, postoje i razvijaju se kroz međusobne kontakte. Samo u toj složenosti i međuzavisnosti možemo razumeti i prošlost i sadašnjost”, navedeno je u Deklaraciji.

Među principima na kojima je zasnovana Deklaracija je i taj da je istorija kontekstualna - prošlost, kao ni sadašnjost, ne mogu se razumeti izolovano, izmešteno iz konteksta, svedeno na neki uski problem. “Na prošlu realnost uticali su mnogi činioci zbog čega je zatvaranje u uske okvire manipulacija istorijskom naukom čime se sprečava razumevanje prošlosti i saradnja među istoričarima”, poručeno je Deklaracijom,  zasnovanom i na principu da je istorija racionalna: “Istorija nije mit, dogma, religija, ideologija, emocija. U nju se ne veruje, njoj se ne sudi, ona se ne optužuje, za nju se ne navija. Ona istražuje prošlost, nastoji da je razume i objasni. Ona nas uči da razumemo kompleksnost prošlosti da bismo se racionalno suočili sa sadašnjošću i realno procenjivali budućnost”.

Istorija je slobodna, te kao i svaka nauka, može da napreduje samo ako su istraživanja slobodna od bilo kakvih političkih, ideoloških, verskih ili ekonomskih pritisaka.

“Ne može da bude podobnih i nepodobnih istoričara, ‘patriota’ i ‘izdajnika’!”,  poruka je Deklaracije, koja ističe i odgovornost istorije: “Sadašnjost se gradi na osnovu predstava o prošlosti. Sadašnjost je ugrožena ako se prošlost zloupotrebljava, ako se prećutkuje, ako se u nju dopisuje ono čega nije bilo, ako se ‘zaboravlja’ i relativizuje ono što je bilo. Time stvaramo lažnu viziju sadašnjosti, čije probleme ne umemo da sagledamo, a time ni da rešimo. Istoričari moraju biti društveno odgovorni”.

Sastavljači i potpisnici Deklaracije zbog svega toga traže od istoričara da se čvrsto drže najviših standarda u utvrđivanju činjenica i da se bore za primenu naučnih istoriografskih metoda, posebno kad su u pitanju osetljive i kontroverzne teme iz prošlosti.

Od političkih elita traži se da vode odgovorne politike istorije, da prestanu sa zloupotrebljavanjem prošlosti i da se ne oslanjaju na istoričare, intelektualce i interesne grupe koji potpiruju nacionalističke strasti, međusobno nas sukobljavajući radi jačanja svoje političke pozicije.

Od parlamenata (domaćih i evropskih) traži se da prestanu da donose zakone, rezolucije, preambule i druge akte kojima se nameće “istorijska istina” i podobna interpretacija prošlosti, jer se time direktno uključuju u prekrajanje istorije i opasne manipulacije prošlošću.

Od sudova se traži da prilikom primene zakona vode računa o utvrđenim istorijskim činjenicama da ne bi doprinosili snaženju pseudoistorije i rehabilitaciji dokazanih kolaboracionista iz Drugog svetskog rata, kao i svih odgovornih za ratne zločine u nedavnoj prošlosti.

Od ministarstava nauke traži se da podstiču i finansijski podržavaju projekte koji će slobodno i kritički istraživati sve teme od naučnog interesa, pa i one o tamnim, kontroverznim stranama vlastite istorije; da finansijski podrže zajedničke naučne projekte između susednih zemalja, kako bi razvijali multiperspektivni pristup prošlim događajima. Od ministarstava obrazovanja zatraženo je da nastavu istorije ne pretvaraju u predmet koji služi isključivo formiranju nacionalnog identiteta i širenju mržnje. Istorija treba da bude vodeći školski predmet sticanja kritičkog mišljenja, zasnovan isključivo na savremenim pristupima obrazovanju u oblasti istorije u kojima neće biti tabua. Ministarstva treba da podrže razmenu univerzitetskih profesora i nastavnika u školama. Od ministarstava kulture i svih organa vlasti koji se bave politikom sećanja traži se da prestanu s praksom podizanja spomenika i otvaranja novih muzeja posvećenih pojedincima ili organizacijama koji su učestvovali u širenju mržnje i zločinima. Takva politika sećanja služi samo širenju i održavanju mržnje, tenzija i ostrašćenih homogenizacija.

Od medija se traži da se odgovorno odnose prema prošlosti, da se kritički odnose prema paraistoričarima i istoričarima koji promovišu netoleranciju i iskrivljuju prošlost, da ne preuzimaju neproverene podatke, prećutkuju istorijske činjenice i da ne koriste prošlost za raspirivanje antagonističkih politika.

Od lokalnih vlasti traži se da prestanu da imenuju škole, ulice, studentske domove i druge javne objekte po ličnostima koje su tokom Drugog svetskog rata i u poslednjim ratovima pozivale na etničku mržnju i antisemitizam te bile odgovorne za ratne zločine.

Od nastavnika istorije se traži da prate nove metode poučavanja istorije, da vežbaju s učenicima praktične veštine i kritičko mišljenje, da podstiču đake na rad s istorijskim izvorima i da preispituju svaku tvrdnju o prošlosti. “Bez kritičkog mišljenja u nastavi istorije osnažuju se autoritarna svest i isključivost kod mladih”, poručeno je Deklaracijom “Odbranimo istoriju”, koju su članovi Radne grupe napisali uz pomoć kolega iz Crne Gore i Severne Makedonije, a dalje sugestije dali su kako istoričari iz regiona, tako i šira intelektualna javnost, među kojima su i Olga Manojlović Pintar, Srđan Milošević, Magdalena Agičić, Damir Agičić, Branimir Janković, Snježana Koren, Petar Todorov, Adnan Prekić, Vladimir Arsenijević, Viktor Ivančić, Igor Štiks, Andrej Nikolaidis, Ivan Čolović, Florijan Biber i drugi.  

Deklaracija “Odbranimo istoriju”, kao kruna projekta “Ko je prvi počeo? - Istoričari protiv revizionizma”, prirodni je nastavak ranijih aktivnosti Udruženja Krokodil “Jezici i nacionalizmi” i Deklaracije o zajedničkom jeziku, koja je objavljena u martu 2017. godine, a sastavili su je stručnjaci iz Bosne i Hercegovine, Hrvatske, Crne Gore i Srbije, smatrajući da se u sve četiri zemlje govori zapravo jedan policentrični jezik.

Uz ta četiri jezika, Deklaracija “Odbranimo istoriju”, objavljena je i na slovenačkom, makedonskom, engleskom i nemačkom, a Arsenijević ju je najavio uskoro i na francuskom.

Tekst Deklaracije biće moguće potpisati od 15. juna na sajtu Krokodila.

U okviru projekta "Ko je prvi počeo? – Istoričari protiv revizionizma", koji Krokodil realizuje od 2018. godine, organizovane su dve velike konferencije u Beogradu i Novom Sadu, dvonedeljni rezidencijalni boravci za istoričare iz regiona, te seminari za nastavnike i profesore istorije u Subotici, Novom Pazaru, Leskovcu i Beogradu, kao i tri letnje škole za studente iz regiona.

Glavni cilj tog projekta je stvaranje prostora za istorijski i interkulturalni dijalog kroz kreiranje mreže istoričara, pisaca, novinara, studenata i šire publike koja će doprineti rešavanju konflikta, uzajamno poštovanim istorijskim narativima, i podsticanju inkluzivnije kulture sećanja. CIlj je da projektne aktivnosti rezultiraju stvaranjem održive platforme koja će omogućiti prihvatljive interpretacije događaja iz bliže i dalje prošlosti korišćenjem metoda multiperspektivnog istorijskog narativa.

Projekat “Ko je prvi počeo? – Istoričari protiv revizionizma” finansirala je Delegacija Evropske unije u Srbiji, a implementiran je u bliskoj saradnji sa organizacijom forumZFD Srbija. Projekat su podržali Ministarstvo kulture i informisanja Srbije i Kancelarija Vlade Srbije za saradnju sa civilnim društvom.

*Tekst Deklaracije “Odbranimo istoriju” na varijantama zajedničkog jezika -  srpskom, hrvatskom, bosanskom i crnogorskom, kao i na slovenačkom i makedonskom

Spisak prvih potpisnika Deklaracije

**Foto: Marija PIroški

(SEEcult.org)