Kinematografska poezija
Jugoslovenska kinoteka predstavlja 27. i 28. januara izbor filmova Žana Koktoa (Jean Cocteau), proslavljenog francuskog režisera i scenariste, pesnika i dramaturga, slikara i esejiste, koji je rad na filmu definisao kao “kinematografsku poeziju” (poésie cinématographique).
Program u Muzeju Kinoteke obuhvata filmove “Užasni roditelji” (1948), “Lepotica i zver” (1946), “Krv pesnika” (1932), kojim je Kokto debitovao kao reditelj, te “Orfej” (1950) i “Testament Orfeja” (1960), u kojem i sam igra.
Isprobavajući se u više umetničkih pokreta 20. veka, Kokto je ujedno potvrđivao sopstvenu specifičnost koja se drži izvan konformizma modernog, pridržavajući se ideje o poeziji kao šifre za stil koja se oslikava u vidljivosti dela kako bi pokazala onu “nevidljivu, irealnu” stranu. Definišući svoj rad na filmu kao “kinematografska poezija”, u nameri da poezija “kruži” ili da se izrazi poetsko stanje duha, Kokto je predlagao koncept filma kao sredstvo koje može da osvetli tamu duševnog života i zastarele mračne mitove, podsetio je Marjan Vujović u programu Kinoteke. Koktoov eklektični i rapsodični doprinos filmu ostavio je trag jednog formalnog i tematskog kontinuiteta koji se ispoljio u čestim motivima: metafora ogledala, okrutna zagonetnost detinjstva, mitološka prerušavanja, prostorno-vremensko produživanje i skraćivanje, svakodnevica prožeta natprirodnim, anđeoska i androgena lepota, fatalnost tragičnog mehanizma, barokni prizvuk čudesnog i na kraju utisak zagonetne solidarnosti između erosa i smrti.
Rođen 5. jula 1889. godine u uglednoj porodici u Mezon-Lafitu (Ivlin), Kokto se 1898. preselio u Pariz, gde je, kao buntovan učenik, napušta liceje Kondorse i Fenlon. Vrlo rano se posvetio poetskom i dramskom pisanju: naklonost bajkovitom i klasicizmu mitova nazire se već u “Aladinovoj lampi” (1909), njegovoj prvoj zbirki pesama, kao i u “Penelopinom strpljenju” (1910), njegovom prvom komadu, prikazanom u jednom pariskom salonu.
Već dobro upoznat sa književnim i mondenskim ambijentom, Kokto upoznaje Marsela Prusta, Alfonsa Dodea , Edmona Rostana, Andrea Žida... i mladog pisca Rajmona Radigea, sa kojim je započeo prijateljstvo koje je uticalo na njegovu naklonost prema figuri pesnika-dečaka, nalik anđelu i predodređenom na prerani i mračni odnos sa smrću. Dosta se kretao u krugu dadaista, kubista i nadrealista, dok ga je susret sa avangardnim muzičarima, kao što su Erik Sati i Igor Stravinski, naveo da sprovede u delo jedan eksperiment, pa je baletska predstava “Parada” (1917), na muziku Satija, za koju je Kokto napisao libreto, a Pablo Pikaso osmislio scenu i kostime, izazvala skandal među publikom Teatra Šatle.
Kokto je kao autor scenarija sarađivao sa Ballets Russes, kompanijom Dijagileva i Nižinskog, kao i sa koreografima Fokinom i Masinom. U tim prvim pozorišnim eksperimentima ispoljio je naklonost prema komici vodvilja i mjuzik holu, ali i prema iluzionizmu, dinamizmu, metafizičkim pojavama, što će biti stilsko obeležje i u njegovim filmovima.
Usklađenost sa avangardom i posećivanje salona oblikovali su njegovu ličnost u javnosti: imao je mondensku masku koja je mogla da zadivi i skandalizuje, ali i da se bori protiv konformizama i prevaziđe sva očekivanja.
Po izbijanju Prvog svetskog rata, iako oslobođen vojske, Kokto stiže na front i postaje vozač ambulantnih kola. Iz tog iskustva nastao je materijal za roman “Tomas varalica” (1923) koji je 1965. inspirisao Žorža Franžija za istoimeni film.
Kokto 1925. pobija optužbe nadrealista, sa kojima je započeo jednu polemiku, podržavajući povratak redu, tvrdeći da je neophodna sloboda koju stvara služeći se klasičnim kanonima. Iz tog konteksta nastao je jedan od njegovih najuspešnijih pozorišnih komada “Orfej” (1927), moderna obrada mita, koja Orfeja i Euridiku predstavlja kao nemirne savremene figure. Tako se, kako podseća Vujović, stiglo do glavnog obeležja Koktoovog stila: taj halucinantni realizam, proistekao od izmenjene percepcije i kao posledica ekstremne pažnje usmerene na plastični prikaz slika, u cilju da se u potpunosti povrati dinamika klasičnog/eksperimentalnog, haosa/reda, jasnoće/misterije, što je sve konstantni element Koktoovog rada kako na sceni tako i na platnu.
Period od 1925. do 1939. obeležio je intenzivan književni rad Koktoa.
Narativno delo “Derišta” (Les enfants terribles, 1929), prema kojem je snimljen istoimeni film (prema Koktoovom scenariju i u režiji Žan-Pjer Melvila), izmenjeni univerzum prožet žestinom proklete adolescencije, a ujedno tragično lepe sudbine, u sebi sadrži grozničavu i halucinantnu atmosferu koja se godinu dana kasnije javlja u njegovom prvom filmu “Krv pesnika” (1930). Odmah nakon toga je bilo jasno kako taj film (zajedno sa narednim Orfejem iz 1950. i Orfejevim testamentom iz 1960) sažima skup slika koje se vrte oko mita pesnika na putu između smrti i ponovnog rađanja. To se može objasniti i kao misteriozna i filozofska inicijacija.
Ova trilogija se, prema rečima Vujovića, može shvatiti kao jedinstvena kinematografska putanja kroz godine, čiji bi prvi film bio prolog u obliku “realnog dokumenta irealnih događaja” - kako se navodi na njegovom početku. Onirička konstrukcija i tok, vraćaju se u filmu iz 1960, ne samo kao epilog prethodna dva već kao sažetak jednog koncepta filma shvaćenog kao čudesna mašina, koji može da uvede novu i nepoznatu dimenziju stvarnog. I sam Kokto se pojavljuje u njemu, koračajući poput mesečara u pratnji jednog anđela, po stazi prepunoj prikazanja, polu-mitoloških, stvarnih i izmišljenih likova, koji u isto vreme predstavljaju trase njegovog filmskog univerzuma i etape jednog života koji ima za zadatak da ostvari svoje snove. Veza između ova dva filma, koji su predstavljeni kao dva ceremonijala jednog te istog kinematografskog običaja, bila je dramaturška struktura Orfeja, nastala, izdvajanjem iz istoimenog pozorišnog dela iz 1927, jednog podteksta osmišljenog kao put u podzemlje, koji se odvija među dva takođe uznemirujuća scenarija.
U filmu, pesnik uz pomoć magičnih rukavica koje tope ogledala i omogućavaju prolaz ka onostranom, biva privučen čarima princeze-smrti više nego željom da pronađe Euridiku, i poseduje crte Žana Marea, glumca koji je bio izvor inspiracije za Koktoa, a koga je upoznao tridesetih godina.
Nakon eksperimenta sa filmom “Krv pesnika”, Kokto se posvetio pozorištu.
Napisao je 1930. godine “Ljudski glas” (La voix humaine), o posesivnom delirijumu jedne žene koja telefonira ljubavniku, a koji je Roberto Roselini snimio 1948. (kao epizodu filma Ljubav) sa Anom Manjani.
Kokto se filmu vratio tek 1939. godine - dijalogom za film “Komedija sreće” iz 1942. godine, u režiji Marsela Erbijea, “Fantomski baron” Serža de Polinjija, u kojem je i glumio, kao i “Dame iz Bulonjske šume” Robera Bresona. Radio je kao scenarista i na filmu Žana Delanoja “Besmrtna legenda” iz 1943, modernoj obradi mita o Tristanu i Izoldi.
Režiji se vratio 1946. godine, uz tehničku podršku Rena Klemana (Clement) - filmom “Lepotica i zver”, koji je osvojio nagradu Luj Deluk.
Iste godine Kokto je napisao i delo “Dvoglavi orao”, prema kojem je Mikelanđelo Antonioni 1980. godine snimio “Misteriju Obervald”. Prema tom delu snimio je 1948. film, naglašavajući inscenaciju, uz pregršt melodrame, teatralnosti. Film kroz jedinstvenu geometriju planova prikazuje okrutnu alegoriju fatalne ljubavi između jedne kraljice i njenog ubice, prikazanog kao anđela pravednika u kom se odražava senka pokojnog kralja. Takođe iz 1948. godine je i “Užasni roditelji”, još jedno delo preneseno sa scene na film, ovoga puta bez tragova teatralnog, snimljeno okom kamere, oštrim i neumoljivim poput hirurškog noža.
Kokto je 1949. u svojoj vikendici snimio neobjavljeni film na 16mm traci, “Koriolan”, a između 1959. i 1953. dokumentarac “ La villa Santo Sospir ” u kojem je prikazao sopstvene freske u Saint Jean-Cap Ferrat.
Vraćajući se pisanju scenarija za “Corona negra” (1951) Luja Saslavskija, sarađivao je i na “Glasu tišine” (1953), francusko-italijanskom filmu Vilhelma Pabsta, a pisao je i za “Princezu iz Klavea” (1961) za Delanoja, filmsku adaptaciju romana spisateljice Madam de La Fajet.
Pedesetih godina, sa Žak Doniol-Valkrozeom, Kokto je osmislio Festival filma Maduit (1950) koji je mladim stvaraocima novog talasa (Nouvelle vague), počev od Fransoa Trifoa, bio od velike pomoći za dalji razvoj.
Koktoovi filmski spisi sakupljeni su u izdanju “Du cinematographe” (1973), a njegovi intervjui u “Entretiens autour du cinematographe” (1951).
Odlikovan je titulom akademika u Francuskoj 1955, a iste godine i počasnom titulom Univerziteta Oksford. Ipak, klonio se svakog vida konformističkih svečanosti, nepopustljiv u odabiru uvek originalnog stila i pogleda na umetnički svet.
Preminuo je 11. oktobra 1963. u Mili-la-Foreu (Eson).
Sajt Jugoslovenske kinoteke je www.kinoteka.org.rs, a program se nalazi i u Kalendaru Portala za kulturu jugoistočne Evrope SEEcult.org
(SEEcult.org)
