Mrđan Bajić – Nepouzdani pripovedač

Izložba “Nepouzdani pripovedač” vajara Mrđana Bajića, svečano otvorena 24. septembra na svih pet nivoa Muzeja savremene umetnosti u Beogradu, predstavlja njegov stvaralački opus od početka delovanja na umetničkoj sceni 80-ih godina do danas, a sadrži 15 novih radova, kao i veliki broj do sada neviđenih, pozivajući na kritičko sagledavanje lokalnog i globalnog okruženja, zasnovano na stavu da nema apsolutne istine i da je potrebno obezbediti prostor za različitu argumentaciju, posebno u sadašnjem kompleksnom i teškom vremenu.

Retrospektivnog karatktera, a po prirodi monografska i studijska, izložba je strukturirana kroz hronološke i tematske celine (‘80 vs ‘90, Yugomuzej, Geografija, Istorija…) koje prate sve faze razvoja Bajićevog skulptorskog rada i građenja specifične autorske poetike, pristupa i izraza u mediju skulpture. Postavkom su obuhvaćeni Bajićevi amblematski radovi i projekti koji su poslednje četiri decenije obeležili umetnička dešavanja na domaćoj sceni, u regionu i internacionalno, uključujući i novu interpretaciju dugogodisnjeg projekta Yugomuzej, predstavljenog u Paviljonu Srbije na 52. Bijenalu u Veneciji 2007. godine.

To je formalno gledano, kako podseća Bajić, njegova prva izložba u nekoj od institucija umetnosti u Beogradu posle 90-ih, kada je izlagao u Salonu MSUB, a nakon što je postavljena, srećan je, miran i zadovoljan, i poželeo bi i drugim kolegama sličnu mogućnost i platformu za realizaciju ideja – kako je rekao novinarima dan uoči zvaničnog otvaranja, na kojem je zahvalio MSUB-u i svima koji su pomogli realizaciju kompleksne izložbe, a o izložbi i saradnji sa njim govorili su i direktorka MSUB Marijana Kolarić i britanski umetnik Ričard Dikon, kao i Miroslav Karić u ime kustoskog tima u kojem su i Aleksandra Mirčić i Žaklina Ratković.

Naziv izložbe Nepouzdani pripovedač svojevrsni je poziv svima da sa rezervom prihvataju informacije koje im se nude.

“Živimo u vreme u kojem se svi nude kao pouzdani pripovedači, kada svi tvrde da govore istinu. Ja sam želeo da se distanciram i unapred sam se ogradio - rekao sam da sam nepouzdani pripovedač”, rekao je Bajić 23. septembra na konferenciji za novinare, dodajući da je kroz čitav radni vek komentarisao i pričao kroz svoje radove onako kako se stvari prelamaju kroz njegov subjektivni opažajni i umetnički aparat.

“Nepouzdani pripovedač je neko ko je emotivno upetljan u temu, ko ima neke političke i ideološke stavove koji mu verovatno iskrivljavaju širu sliku”, rekao je Bajić, navodeći da u tom kontekstu treba shvatiti i njegov projekat “Yugomuzej”, jer “iskaz koji ima o tome nije objektivan, već samo jedan od iskaza”.

“Umetnost pokušava da nas nadigrava, da na nas sprovodi kroz ono što se događa, ali bez pretenzije da kaže apsolutnu istinu, jer apsolutna istina vodi samo u odsustvo slobode i onemogućava da različiti ljudi kroz različite argumente pripovedaju ono što imaju”, naglasio je Bajić.

Izložba je koncipirana tako da mu je bila podsticaj da, kako je više puta napomenuo, učini veliki napor da proizvede nove radove, jer je “u ovoj sredini nema previše podsticaja u tom smislu da imate ovakvu fantastičnu platformu”.

Podsećajući da je prvi put izlagao u MSUB-u kada ga je, još kao studenta, Ješa Denegri pozvao na izložbu 80-ih, Bajić je rekao i da je njegov odnos sa tom institucijom bio tokom proteklog vremena složen, jer je “bilo i koškanja i ljutnje jednih na druge”, a “u trećem dobu došli su do prilične harmonije”.

“Zahvalan što sam imao platformu na kojoj mogao da realizujem potrebu da kažem to što imam i što sam uspeo da to izguram uz mnogo ličnog truda”, rekao je Bajić, ističući i zasluge velikog tima koji je njemu i kustosima pomagao u realizaciji kompleksne produkcije izložbe, kojom je želeo da da arhitektonskom prostoru njegovo pravo značenje. “Ovo su zapravo dve izložbe – izložba skulptura i izložba o tome kako skulptorski volumeni kontaktiraraju arhitektonske volumene”, rekao je Bajić, čija su najveća očekivanja bila zapravo da dođe do trenutka otvaranja, a nada se da će ljudi dolaziti, da će biti komunikativna i zanimljiva.

Prema njegovim rečima, postoji izvesna nelagoda kada ima toliko toga da se rezimira unazad, jer proizvodi osećanje da budućnost nije obećavajuća.

“Nije jednostavno ući u ovaj muzej posle Marine Abramović, Vladimira Veličkovića, Ervina Vurma”, rekao je Bajić, dodajući da je to “ona velika provokacija da, radeći lokalno, treba da budemo svesni da smo odgovorni na globalnom nivou da proizvedemo najbolje što možemo, bez obzira da li smo u pravoj demokratiji ili ležećoj, puzećoj – kako god”.

Bajić je istakao i da bi voleo bi da sledeći srpski umetnik koji bude izlagao u MSUB-u ima sve radove koji su već viđeni, odnosno da se fokus na nečiji stvaralački rad ostvari i u periodima koji prethodne zrelosti karijere.

“Savremena vizuelna umetnost ima šta da kaže, govori jezikom koji je razumljiv kad mu kažete ko je ispred vas. Voleo bih da ova izložba pomogne ako je moguće da se fokus na savremenu scenu - onu koja se upravo događa i koja se gradi, i one koji će za 30 godina možda praviti ovakve izložbe, pomeri tako da imaju već sada bolje uslove i recepciju u zajednici”, rekao je Bajić, konstatujući ujedno da je to “utopijska želja”.

Bajićeva izložba prvo je tako sveobuhvatno predstavljanje nekog od aktera umetničke scene 80-ih, okupljene oko Studentskog kulturnog centra u Beogradu, koji je bio centar dešavanja i u vreme generacije 70-ih, odnosno čuvene grupe šestoro umetnika od kojih su retrospektive imali Marina Abramović, Dragoljub Raša Todosijević i Neša Paripović, uz koje su delovali i Zoran Popović, Era Milivojević (1944-2021) i Gergelj Urkom.

Bajićeva izložba je gotovo tri godine pripremana, a prema rečima Miroslava Karića - koji je istakao da mu je to jedinstveno iskustvo u dosadašnjoj 20-godišnjoj kustoskoj karijeri, “svi su malo umorni”.

Iako izložba “Nepouzdani pripovedač” nije linearno hronološki koncipirana, posetioci imaju priliku da sagledaju Bajićev opus od prvobitnih istraživanja medijskih potencijala skulpture i odnosa ideja-forma-prostor tokom 80-ih godina, preko perioda intenzivnih ispitivanja trodimenzionalnosti forme i izražajnih mogućnosti materijala, u koje počinje da uvodi arhitektonsko-konstruktorsku metodologiju, kasnije definisanu terminom skulptotektura (Lidija Merenik) koja do danas ostaje ključna u tumačenjima njegovog rada i postupaka daljih usložnjavanja i eleboriranja skulptorskih celina koje su neretko podrazumevale i višemedijske izraze.

Pored ostvarenja koja predstavljaju vrsne primere skulpture u proširenom polju, izložba obuhvata i, za Bajića važan i neodvojiv, crtački opus kao deo istraživačkih procesa i svakodnevne misaone prakse. Crtež ili, često crtež-kolaž, za Bajića su idejna polazišta u testiranju konačnih skulptoralnih formi, nepresušni izvor predložaka i skica za realizovane ili nikad izvedene radove, mišljene za izlagačke i javne prostore. Izložbene celine  daju i uvid u širok opseg tema kojima se Bajić bavio, u pronicljive i suptilne kritičke refleksije kako istorijsko-društvenih, političkih, kulturoloških konteksta i narativa ovdašnjih prostora, najpre iniciranih neposrednim turbulentnim dešavanjima u poslednjoj deceniji XX veka, tako i globalnih civilizacijskih fenomena kojima su obeležena njegova tematska interesovanja poslednju deceniju i po.

Početak izložbe markiran je dvema najnovijim Bajićevim skulpturama velikih dimenzija (Bring Me Back i Brandenburška kapija), postavljenim u muzejskom Parku skulptura kao svojevrsni, kako kaže i sam umetnik, civilizacijski prolaz između živog i neživog, prirodnog i ljudskom mišlju i rukom konstruisanog sveta. Prostorno nadovezan na spoljašnji segment izložbe, prvi nivo MSUB-a postaje još jedno mesto njegovih mogućih Očišta, kako se inače i zove serija od 12 skulptura malog formata koje skiciraju Bajićevo bitno idejno polazište u svim radovima – destabilizaciju pogleda ili, preciznije - njegovo usložnjavanje otvaranjem potencijalno drugačijih perspektiva na događaj, na priču, situaciju, prizor.

Očišta

U tom smislu i ostala izložena ostvarenja, kao što su Radnička klasa ide u raj i Novi Beograd, prave male preduvode u dalji tok izložbe, sumirajući neke od ključnih momenata u prepoznavanju i razumevanju osobenosti umetnikovih delovanja, a koji se tiču skulptorskih postupaka i rada sa materijalima, ambijentima i kontekstima izlagackih prostora, zatim raspona motivskog repertoara i tematizacija lokalno-globalnih fenomena, kao i za Bajića izuzetno značajnih kooperacija sa drugim autorima/umetnicima, istakao je Miroslav Karić na konferenciji za novinare.

Drugi muzejski nivo obuhvata celine “‘80 vs ‘90”, uključujući desetak skulptura koje su zagubljene ili ostale nerealizovane, te “Yugomuzej” i “Kabinet za projektovanje i crtanje”.

Celina posvećena 80-im i 90-im ukazuje da je, nakon prvobitnih istraživanja medijskih potencijala skulpture karakterističnih po ekspresivnosti i oblikovanju vođenim više logikom slike i izražajnih mogućnosti materijala, krenuo u dalja razvijanja skulptorsko-prostornih situacija, prelazak na velike, čvrste volumene koji teže čistoti i elementarnosti. Novi plastički početak označio je Bajićevo uvođenje arhitektonsko-konstruktorske metodologije u istraživanje medija skulpture opisanog terminom skulptotektura. Mogućnost dokumentarnosti u transponovanju prizora literarnim predlošcima, mitologiji, obeležio je tematski repertoar Bajićevih dela tokom pretposlednje decenije XX veka.

Prelaskom u Pariz 90-ih godina, kako je podsetio Karić, Bajićeva plastička interesovanja ostaju na tragu ranije započetih umetnikovih istraživanja, dok će dramatični događaji na prostoru bivše Jugoslavije usloviti niz radova u kojima kritički preispituje društveno-političku situaciju u zemlji ili se bavi fenomenom različitih vrsta migracija.

Skulpture kojih nema - osamdesete vs devedesete

Projekat “Yugomuzej” jedan je od najznačajnijih i najkompleksnijih Bajićevih poduhvata, koji je intenzivno i idejno razvijan u različitim oblicima i fazama u periodu od 1998. do 2004.

Fokusiran na velike istorijske narative Jugoslavije u svim njenim istorijskim fazama, Yugomuzej je koncipiran po uzoru na prave muzejske institucije (depo, biblioteka, arhiv, muzejska prodavnica, dečji klub) i obuhvata eksponate realizovane u medijima u rasponu od digitalnog kolaža, objekata do skulptura karakterističnih po Bajićevom montažnom postupku i uvezivanju - u ovom slučaju vizuelnih referenci, motiva, simbola, masmedijskih slika vezanih za životnu i javnu sferu bivše Jugoslavije.

Premijerno izveden kao ambijentalna instalacija početkom 2000. godine u Centru za kulturnu dekontaminaciju, na izložbi u MSUB dobija i konkretnu arhitektonsku formu, postajući svojevrstan “muzej u muzeju”.

Yugomuzej

“Kabinet za projektovanje i crtanje” posvećen je skulptorskom delovanju Bajića sagledanom u svojevrsnoj kabinetskoj prezentaciji crteža, skica, vizuelnih elaboracija različitih dimenzija, kao i grupi maketa i mini-skulptura nazvanih “Trash”, nastalih od 1987. do 2007. Uvidi u Bajićev stvaralački proces ukazuju, sa jedne strane, na kontinuiranu eksperimentatorsku praksu na polju istražvanja formalnih aspekata dela,  a s druge strane - na ispitivanje sadejstva oblika i slika u komuniciranju, proizvodnji i destabilizaciji određenog predmetnog sadržaja i narativa.

Motivske reference i ikonografski sistemi različitih istorijskih, društvenih, kulturoloških i ideoloških predznaka ostaju kod Bajića u trajnom testiranju potencijala transformacije njihovih postojećih značenjskih dimenzija i kreiranju novih, kojima se propituju lična i kolektivna iskustva okružujućeg sveta. Mišljeni namenski za izlagački i javni prostor ili nastali samo kao materijalizovani trag spontanih svakodnevnih misaonih skiciranja, izloženi radovi pokazuju genezu Bajićevih pristupa, postupaka, metodologija u promišljanju medija skulpture i njegovih mogućnosti u i izvan umetničkih konteksta.

Venecija

Treći muzejski nivo predstavlja celine “Venecija”, “Geografija” i “Istorija” sa radovima velikih dimenzija, među kojima su i novi.

Bajićeva izložba u nekadašnjem paviljonu Jugoslavije na 52. Venecijanskom bijenalu 2007. godine obuhvatala je tri koncepcijsko-narativna segmneta: Yugomuzej, Back up i Reset_.

“Yugomuzej” je bio osmišljen kao neka vrsta simboličkog prolaza u izložbenu celinu u okviru koje je u intimnoj hronologiji, kroz crteže, nacrte i skice za realizovane, nikad izvedene ili izgubljene radove, najpre zaokružio svoj dotadašnji rad, ali i najavio započinjanje novog stvaralačkog ciklusa. Radovi “Daću ti ono što nemam”, “Anđeo”, “Zeleni zrak” i “Fabrika”, predstavljeni u okviru segmenta Reset, označili su Bajićev povratak skulpturama velikih dimenzija, istraživanju forme i materijala i kreativno-konstruktorskom delovanju u polju njegovog primarnog medija umetničkog izražavanja. Takođe, nakon više od decenije posvećenosti temama u vezi sa lokalnim društvenim prilikama, Bajić je tim radovima proširio i razvio skulptoralni repertoar promišljanjima globalnih geopolitičkih konteksta i fenomena.

Celina Geografija obuhvata radove “Geostrategic”, “Ponoćno sunce”, “Pogledaj me očima Apolona” i “Kao da se ništa nije dogodilo”, nastale u periodu od 2015. godine do danas, koje karakteriše sve češće kombinovanje i konstruktorsko povezivanje različitih materijala i artefakata. Upotrebom i primenom klasičnih vajarskih materijala i tehnologija, kao i pronađenih, industrijski proizvedenih upotrebljenih predmeta, Bajić koncipira i realizuje efektne skulptorske celine čiju vizuelnu i interpretativnu dinamiku određuje skup odnosa statičnog i nestabilnog, skulptoralnog i mašinski proizvedenog, utilitarnog i kulturološko-istorijskog, upisanog značenja u svaki element rada. Ta tematska grupa skulptorskih ostvarenja otvara brojna pitanja koja se tiču geopolitičke realnosti globalnih podela, još uvek aktuelnih izbegličkih i migrantskih kriza, te izražava brigu o istorijskom nasleđu i o prirodi koju civilizacija sistematski uništava.

Geografija

Bajićeva promišljanja skulpture uvek su praćena razmatranjima aktuelnog društvenog trenutka i odnosa koji ostvaruje sa i prema istorijski prošlom vremenu, što se u njegovim radovima očituje u izabranim narativima, motivima i naročito u simbolima, čija ih sudbina konstantno transformišućih značenja u tematsko-problemskim istraživanjima posebno zanima.

Preplitanja individualnih i kolektivnih istorijskih iskustava za Bajića ostaju važna idejna polazišta u koncipiranju i konstruisanju dela koja uspostavljaju dijalog sa posmatračem tako da pokreću novo transformativno iskustvo, odnosno destabilizuju i preispituju pozicije viđenog/doživljenog i zapamćenog. Bajićeve radove “Sirija”, “Rođeni u kući koja peva la la la”, “Spomenik spomenicima koji padaju” i “Autoportret sa 13 glava”, izložene u okviru segmenta Istorija, tematski određuju konteksti ličnog, lokalnog i globalnog istorijskog trenutka i njegovih refleksija na teme trenutne (post)pandemijske stvarnosti, vojno-političkih kriza, promenljivosti društveno-ideoloških sistema i vrednosti njihovih simbola.

Istorija

Četvrti nivo predstavlja celinu 2D=3D, budući da pored skulptura malih dimenzija, Bajićevi radovi svoja idejna izvorišta imaju i u crtežima velikih formata, odnosno, kako ih sam definiše - spljoštenim figurama čija će trodimenzionalnost biti naglašena gotovo skulptoralnim tretmanom dvodimenzionalne površine.

Pažljivim kolažiranjem različitih materijala koji se nanose na papir, umetnik kroz momenat taktilnog ostvaruje dodatni efekat treće dimenzije, dok upotreba konkretne tehničke linije, izvođenje preciznih oblika i primena perspektive, sam crtež približava karakteru arhitektonskog.

Građene prema Bajićevom prepoznatljivom destabilišućem principu, 2D simulacije skulptura u motivskom repertoaru donose elaboracije za umetnika karakterističnih vizuelnih referenci iz (ne)davne istorije ovdašnjih prostora, društvenih narativa savremenog sveta, mitologije, lucidno uvezanih u nove značenjske sklopove.

U okviru tog segmenta, predstavljena je serija recentnih i najnovijih crteža dok je centralni deo markiran radom “Gorgona”, još jednim primerom Bajićevog skulpturalnog promišljanja krhkosti kulturoloških i ideoloških vrednosnih označitelja istorijskih epoha.

Prostornu završnicu izložbe na petom nivou čine dve grupe skulptura malih i srednjih dimenzija koje sa crtežima predstavljaju za Bajića važan deo umetničkog i eksperimentalnog procesa kroz koji se misli, razvija, idejno i formalno nadograđuju zamisli za velike prostorno-skulptoralne instalacije poput izloženih radova “Kineski zmaj na Frojdovoj sofi”, “Na lepom plavom Dunavu”, “Kosmonaut sa jednom rukom i statua sa jednom nogom”.

Svojevrsni mini ansamblaži, pripremne skice u kojima se testiraju struktura, odnosi materijala i veličina elemenata za njihove potencijalne parnjake velikih formata, pokazuju Bajićevu veliku posvećenost u konstruisanju i pozicioniranju svakog detalja, bilo rukom pravljenog, bilo sklopljenog od postojećih, industrijski proizvedenihg figura i predmeta.

Kao i u ostalim Bajićevim radovima, kako je istakao kustoski tim, poigravanje sa znakovno prepoznatljivim sadržajima dovedenim u perceptualno drugačije odnose i konsultacije i ovde otvara nove značenjske perspektive na fenomene koji ga tematski i problemski intrigiraju, a tiču se aktuelnih, lokalnih i globalnih socio-političkih prilika, kulturoloških kodiranosti, utopijskih društvenih vizija i ideja o civilizacijskom progresu.

Završni segment izložbe su i crteži projekta za spomenik ubijenom srpskom premijeru Zoranu Đinđiću, koji je Bajić koncipirao sa dramskom autorkom i profesorkom na Fakultetu dramskih umetnosti Biljanom Srbljanović, ali iako je Skupština grada Beograda još 2016. godine donela odluku o njegovom podizanju, još nije osvanuo u javnosti i nije određeno gde će se nalaziti.

Spomenik je urađen i stoji u bašti jedne fabrike, a prema rečima Bajića, siguran je da će biti i postavljen "onog trenutka kada bude moguće da bude postavljen onako kako je isplaniran", a to znači "ne na širokim bulevarima Novog Beograda, već u centru grada". "Tamo će Zoranov glas biti vraćen, jer ga nismo čuli tada kada smo mogli da ga čujemo i za mene je to na neki način podsetnik od kojeg se pomalo naježim i pomislim gde bismo bili danas da ga ova država nije ubila", rekao je Bajić.

Projekat za spomenik Đinđiću, 2020-2021.

Bajićeva izložba, inače, sadrži i deo posvećen njegovom pedagoškom radu na FLU.

U saradnji sa Katedrom za istoriju umetnosti Filozofskog fakulteta Univerziteta u Beogradu, Fakultetom likovnih umetnosti i Matematičkim institutom Srpske akademije nauka i umetnosti, studenti istorije umetnosti kreirali su bazu umetnika koji su studirali kod Bajića i na taj način napravili svojevrstan pregled savremene skulptorske scene u Srbiji poslednjih 30  godina. Rezultati tog rada predstavljeni su na aplikaciji, koju je moguće preuzeti.

Povodom izložbe “Nepouzdani pripovedač” specijalno je snimljen i dokumentarni film koji prikazuje Bajićev rad u ateljeu, izradu skulptura, kao i postavljanje radova monumentalnog karaktera u izložbeni prostor, što je, prema rečima kokustoškinje Aleksandre Mirčić, bilo izuzetno izazovno, a ponekad i opasno.

Izložba obuhvata i bogat prateći program u vidu vođenja i predavanja, a prvo stručno vođenje najavljeno je za 5. oktobar.

Promocija pratećeg kataloga izložbe sa autorskim tekstovima prof. dr Lidije Merenik, prof. dr Antonela Tolvea i kustosa Žakline Ratković i Miroslava Karića, biće održana 15. oktobra.

Na lepom plavom Dunavu / Kosmonaut sa jednom rukom i statua sa jednom nogom

MSUB očekuje da Bajićeva izložba dodatno razvije raznolikost publike.

Prema rečima direktorke Marijane Kolarić, MSUB je od ponovnog otvaranja nakon rekonstrukcije 2017. godie “dobijao sve više raznolike publike, jer su takve izložbe bile”.

Vurm je doneo spektar raznolike publike, s obzirom da je bila atraktivna zbog participativnosti, rekla je Marijana Kolarić, koja je bila kokustoskinja  izložbe “Jedan minut zauvek” tog austrijskog umetnika, otvorene od početka aprila do kraja avgusta.

“Očekujemo od izložbe Mrđana Bajića da bude još popularnija”, rekla je Marijana Kolarić, napominjući da su stvoreni uslovi i za obnovu saradnje sa fakultetima posle perioda pauze zbog pandemije.

Otvaranju izložbe prisustvovale su mnogobrojne kolege Bajića, profesora na Fakultetu likovnih umetnosti u Beogradu i odnedavno akademika, kao i njegovi galeristi iz Francuske i Nemačke, te premijerka Ana Brnabić s porodicom.

Mrđan Bajić (1957, Beograd) završio je VIII beogradsku gimnaziju 1976. godine, kada upisuje FLU u Beogradu. Diplomske (1981) i postdiplomske (1983) studije završio u klasi profesora Jovana Kratohvila na Vajarskom odseku. Asistent je na Vajarskom odseku FLU od 1985. do 1990. godine, kada odlazi u Pariz gde radi u okviru Cité Internationale des Arts (1990-1992), Usine éphémère, Asnières (1992-1993) i Pollock-Krasner Foundation Grant (1993-1995). U Beograd se vraća krajem 1996. i naredne godine postaje profesor na FLU, od kada vodi nastavu na Vajarskom odseku. Od 2002. godine vodi klasu na istom odseku za studente završnih godina osnovnih i master studija. Kao gostujući umetnik, držao je predavanja na likovnim akademijama i katedrama za istoriju i teoriju umetnosti u: Ričmondu, Stokholmu, Sidneju, Budimpešti, San Francisku, Banja Luci, Karlsrueu, Berlinu, Njujorku itd. Bajićev projekat “Yugomuzej” predstavljen je u Beogradu (CZKD, 2001), Beču (Kunsthalle Wien project space, 2003) i na 25. Bijenalu u Sao Paolu (2002), a delom i na 52. Bijenalu u Veneciji 2007. godine, kada je Bajić predstavljao Srbiju projektom “Reset”.

Bajić je dobitnik ordena Viteza umetnosti i književnosti francuskog Ministarstva kulture 2015. Dopisni član SANU je od 2021. godine.

Izložba “Nepouzdani pripovedač” u MSUB biće otvorena do 23. januara 2023.

*Foto: VM/SEEcult

(SEEcult.org)