Srpska književnost i Veliki rat
Narodna biblioteka Srbije (NBS) i Biblioteka grada Beograda (BGB) priredile su izložbe na temu srpske književnosti u Prvom svetskom ratu, otkrivajući i osvetlјavajući i neke nepoznate ili dugo skrajnute detalјe, uz poziv posetiocima da prate putanju srpske književnosti u nemogućim uslovima - čitaju originalna dokumenta od 1914. do 1918, slušaju interpretacije pesama iz ratnog perioda i gledaju filmove o Prvom svetskom ratu.
Izložbu “Srpska književnost i Veliki rat” u Galeriji “Atrijum” BGB otvorio je 2. juna predsednik Srbije Tomislav Nikolić, ističući da hladna istorijska statistika nema moć da današnjim generacijima približi svu veličinu žrtve i stradalništva srpskog naroda u Prvom svetskom ratu.
Prema njegovim rečima, Veliki rat i drugi prelomni istorijski događaji za Srbe nisu puka statistika, jer svoju prošlost nose u svom srcu i genima – nasleđenu od kostiju predaka.
Istoriju Srbije ispričanu faktografijom, brojkama i statistikama, kako je rekao Nikolić, mogu da nauče i stranci, ali ona mora da sadrži doživlјaj prošlih događaja i omogući poistovećivanje sa precima. “Ako bismo dozvolili da naša deca danas, 20 godina otkako je preminuo poslednji Srbin učesnik Velikog rata - Solunac kako smo ih od milošte i sa poštovanjem zvali, o toj srpskoj epopeji uče samo iz istorije, počinili bismo težak greh”, rekao je Nikolić, ističući da je upravo zato izložba u BGB važna za potpuni doživlјaj jednog istorijskog razdoblјa.
Nikolić je istakao da su pisci ti koji su svojim delom otrgli od statistike i zaborava “učešće Srbije u slamanju moćnih, onih koji počinju rat kad god naprave novo ubojito oružje”.
Autori izložbe Olga Krasić i Marjan Marinković osmislili su postavku koja prikazuje osobenosti srpske književnosti u periodu od 1914. do 1918. godine i predstavlja najznačajnije stvaraoce čiji je život bitno obeležen ratom, kao i njihova dela koja se tematski bave Prvim svetskim ratom.
Predstavlјanjem “ratne književnosti” dočaran je sam fenomen rata, kroz prizmu literature, što u katalogu tumači tekst “To je onaj rat, gde sam pao i ja” Bilјane Andonovske, saradnice Instituta za književnost i umetnost u Beogradu.
Izložba se sastoji iz tri celine, a prvu čini 17 plakata u digitalnoj štampi na kojima su predstavlјeni srpski pisci koji su kao savremenici pisali o Velikom ratu u ratu. Neki od njih su bili i učesnici kao vojnici na frontu ili kao civili koji prelaze Albaniju, gube domove i svoje najbliže. To su: Stanislav Vinaver, Sima Pandurović, Branislav Nušić, Milutin Uskoković, Bora Stanković, Isidora Sekulić, Vladislav Petković Dis, Milutin Bojić, Todor Manojlović, Rastko Petrović, Dragiša Vasić, Stanislav Krakov, Stevan Jakovlјević, Rade Drainac, Miloš Crnjanski, Ivo Andrić i Dušan Vasilјev.
Na plakatima je prikazana njihova “ratna biografija”, izvodi iz dela objavlјenih tokom rata u periodici i izvodi iz knjiga s ratnom tematikom objavlјenih nakon rata. Pored toga, na dva plakata predstavlјeni su manje poznati pesnici i nepoznati autori koji su pisali poeziju, crtice i pripovetke – često na položaju, na straži, između dve bitke. Iako po pravilu bez velike literarne vrednosti, njihovi tekstovi uglavnom odišu snažnim patriotskim duhom ili nostalgičnom čežnjom za zavičajem i dragim osobama, oslikavajući vreme i okolnosti u kojima su nastajali.
Posebno je prikazano književno-umetničko stvaralaštvo srpskih autora u Bizerti, oslanjajući se na delo “Srpska afrikijada: naši u Africi”, štampano 1922. godine, kao i na članak Veselina Čajkanovića objavlјen u krfskom “Zabavniku” 1918. godine.
Druga celina nudi pregled srpske književnosti u periodičnim publikacijama koje su izlazile u Srbiji, Hrvatskoj, Grčkoj i Francuskoj za vreme rata.
Većina autora zastuplјenih u tim novinama i časopisima i sama je učestvovala u ratu prelazeći Albaniju i zaustavivši se na Krfu, koji je tada bio glavno književno središte. Uz plakate, tu celinu čine originalni primerci periodike iz Prvog svetskog rata, iz fondova BGB i Srpskog bibliofilskog društva.
Tako su u vitrinama izložene: „Srpske novine“, Beograd, Niš 1914-1916; „Srpske novine“, Krf 1917-1918; „Zabavnik“, mesečni dodatak „Srpskih novina“, Krf, 1917-1918; „Letopis Matice srpske“ 1914; „Delo“, Beograd, Niš, 1914-1915; „Književni jug“, Zagreb 1918-1919; „Ratni dnevnik“, Kragujevac 1915, 1917-1918; „Jugoslovenski glasnik“, Niš, 1915; „Izložba: književno umetnički ilustrovani polumesečnik“ Vršac; „Glasnik jugoslovenske omladine“, Pariz, 1917-1919; „La Patrie Serbe“, Pariz 1916-1918; Beogradske novine (Avala), nemačko i srpsko latinično izdanje.
Treću izložbenu celinu čine originalni primerci retkih knjiga objavlјenih u toku i neposredno pre i posle Velikog rata – od „Istorije nove srpske književnosti“ Jovana Skerlića (Beograd, 1914), preko knjige „Iz ratnih dana 1912-1917“ Ive Ćipika (Solun, 1917) i „Jugoslovenske književnosti“ Pavla Popovića (Kembridž, 1918), do „Utulјenih kandila“ Dragiše Vasića (Beograd, 1922).
Kolekcija od 42 raritetne monografske publikacije podelјena je, prema mestu štampanja, na izdanja iz Srbije, Soluna, Bizerte, Ženeve, Engleske i Amerike, a formirana je u saradnji sa Srpskim bibliofilskim društvom, od knjiga iz njihove bogate zbirke kao i iz fondova BGB.
Na otvaranju izložbe, čiji dizajn potpisuje Amalija Vitezović, emitovana je muzika koja se slušala u vreme Velikog rata (Marš na Drinu, Tobdžijsko kolo, Tamo daleko…), a sve vreme prikazivan je film “Za čast otadžbine” (1930), kasnije preimenovan u „Golgota Srbije“, u režiji Stanislava Krakova.
Istoj tematici posvećena je i izložba koja je 28. aprila otvorena u centralnom holu NBS, a povod je bio i završetak projekta “Europeana zbirke 1914-1918: sećanje na Prvi svetski rat”.
Cilj izložbe “Srpska književnost u Prvom svetskom ratu” u NBS je da predstavi značajne stvaraoce i klјučna dela u srpskoj književnoj produkciji toga vremena, da ukaže na njene osobenosti i istakne umetnike i pojave koji su na samom začetku osujećeni da uđu u istoriju srpske književnosti, budući da je rat iz temelјa preokrenuo njen prirodni razvoj. Uvažavajući relevantne književno-istorijske činjenice o literarnim procesima koji su obeležili taj period, izložba obuhvata umetničku i usmenu poeziju i prozu toga vremena, dnevničke zapise, književnu kritiku i esejistiku, rukopisnu građu, štampanu i rukopisnu periodiku i fotografije.
Izložba je podelјena u sledeće segmente ili formalno-tematske celine: „Bunt“, „U ropstvu“, „Na ratištima i u zbegovima“, „Centri u egzilu“, „Pesnici bola i ponosa“ i „Povratak ratnika“. Izložbu prate i dva izdvojena segmenta „Ogledalo“ i „Prostor tišine“, a takva koncepcija omogućava da se sagledaju i glavne poetičke specifičnosti srpske književnosti u Prvom svetskom ratu. Ratne okolnosti bile su pogodno tle za razvoj rodolјubivih i propagandnih pesama i dokumentarno-umetničkih proznih žanrova, dnevničkih, autobiografskih i memoarskih oblika.
Propagandna literatura, kako je navedeno u katalogu, postaje dominantna na ratnoj književnoj sceni. Gubitkom teritorije matične države, na način jedinstven u novijoj evropskoj istoriji, mapa srpske književnosti prekraja se prema ratnim zbivanjima. Pored toga, srpski književnici i stvaraoci našli su se na obe zaraćene strane, sa osećanjem tragične podelјenosti. Književni centri postaju pokretni i upravo se kroz njih srpska književnost održala i u njima nastavila da živi.
Izložba nije imala za cilј da faktografski popiše sve književne pojave u periodu od 1914. do 1918. godine, već da oslika duh jedne književne etape u surovom ratnom kontekstu i ukaže na to da je srpska književnost, uprkos tome što je iz korena pomerena, uspela da održi kontinuitet. Štaviše, pojedine književne pojave i procesi započeti u ratnim godinama utrli su put i izgradili most ka onome što će se u srpskoj književnosti dogoditi rođenjem avangarde, a što će kasnije iznedriti možda ono najbolјe što je književnost podarila.
Autori izložbe i kataloga su dr Nada Mirkov-Bogdanović i mr Milena Đorđijević, a dizajn izložbe i kataloga uradio je Rastko Šurdić. Koordinator projekta “Europeana 1914-1918: sećanje na Prvi svetski rat” u okviru kojeg je realizovana ta izložba je Nemanja Kalezić.
Dimitrije Stefanović / SEEcult.org
