Archest - otvoreni dani u Sirmijumu i Carskoj palati

Zavod za zaštitu spomenika kulture Sremske Mitrovice organizuje 30. i 31. avgusta manifestaciju Archest - otvoreni dani u Sirmijumu i Carskoj palati, u okviru koje će biti predstavljeni rezultati višegodišnjeg projekta posvećenog antičkim arheološkim lokalitetima - u vidu izložbe, ciklusa predavanja i stručnih vođenja.

U Carskoj palati 30. avgusta biće otvorena izložba fotografija “Večiti put”, uz projekciju 3D rekonstrukcije arheoloških nalazišta uključenih u rutu - Bazilike svetog Dimitrija i privatnog dela Carske palate. Na taj način, uz primenu najnovijih digitalnih tehnologija, omogućava se lakše razumevanje arheoloških ostataka, edukovanje postojećih i privlačenje novih posetilaca.

Takođe, prvog dana manifestacije u Biblioteci “Gligorije Vozarević” najavljen je niz predavanja o arheologiji i zaštiti kulturnog nasleđa, a ulaz je besplatan.

Biće reči o istraženosti arheoloških nalazišta i smernicama za upravljanje; prostornim planovima, turizmu, aktuelnim projektima u Sirmijumu; kao i o edukaciji posetilaca arheološkim lokalitetima. Među učesnicima tog skupa najavljeni su eminentni stručnjaci: profesor dr Ričard Majls, zamenik rektora Univerziteta u Sidneju, direktor Fondacije Akvileja dr Kristijano Tiusi, naučni savetnici  Arheološkog instituta u Beogradu dr Stefan Pop Lazić i dr Nemanja Mrđić, prof. dr Bojan Đurić sa Filozofskog fakulteta u Ljubljani, prof. dr Miroslav Vujović sa Filozofskog fakulteta u Beogradu i drugi.

Manifestacija će biti završena 31. avgusta stručnim vođenjem i obilaskom pet arheoloških lokaliteta Sirmijuma, u terminima od 18, 19 i 20 časova (mesto polaska je Gradski park).

Mapa arheoloških lokaliteta

Projekat Archest ili Arheologija je ima za cilj edukaciju arheoloških posetilaca duž rimskog puta od Akvileje, Emone, preko Sirmijuma do Viminacijuma. Cilj svih partnera na projektu, među kojima je i Zavod za zaštitu spomenika kulture Sremske Mitrovice,  jeste da arheologiju približe posetiocima i da unesu nov vid komunikacije u odnosu sa decom i omladinom.

Projekat predstavlja nastavak ranije započetih aktivnosti realizovanih kroz nekoliko različitih međunarodnih projekata tokom kojih su usaglašeni pristupi i razvijen plan saradnje. Partnerstvo je sačinjeno od četiri važna arheološka nalazišta iz rimskog perioda (Akvileja, Emona, Sirmijum i Viminacijum), kojima rukovode različiti tipovi institucija sa zajedničkim ciljem – unapređenje prezentacije izradom 3D rekonstrukcija uz promenu pristupa i načina komunikacije sa posetiocima.

Arheološki ostaci u centru Sremske Mitrovice, foto: Gianluca Baronchelli

Pored Fondacije Akvileja (Fondazione Aquileia), koja je vodeći partner, te Zavoda za zaštitu spomenika kulture Sremske Mitrovice, u projekat su uključeni Muzej i galerije grada Ljubljane (Muzej in Galerije Mesta Ljubljane) i Arheološki institut u Beogradu, a Arheološki muzej u Zagrebu, koji rukovodi nalazištem Andautonija, aktivan je kao pridruženi partner. Ukupna vrednost projekta je oko 330.000 evra, od čega je 60% obezbeđeno iz fondova Evropske unije kroz program Kreativna Evropa, a preostali iznos je iz državnih i regionalnih fondova. Projekat je u toku 2016. sufinansiran od Ministarstva kulture i informisanja Srbije i Pokrajinskog sekretarijata za kulturu, javno informisanje i odnose sa verskim zajednicama Vojvodine, a podršku u realizaciji pružili su i  Pokrajinski sekretarijat za finansije i Grad Sremska Mitrovica.

Sirmijum

Današnja Sremska Mitrovica ispod svojih ulica i kuća krije tragove nekada raskošnog i moćnog rimskog grada Sirmijuma. Njegova istorija se može pratiti od vremena Augustovog pohoda na Ilirik (35-33. pre n.e.), pa sve do 582. godine kada grad pada pod avarsku vlast. Rimljani su verovatno zauzeli Sirmijum u vreme Tiberijevih ratova u Panoniji (13-9. pre n.e.), a za vreme flavijevske dinastije Sirmijum je dobio status kolonije (Colonia Flavia). Veoma često je korišćen kao vojna baza za pohode protiv varvara koji su neumorno ugrožavali granicu tog dela Carstva. Od nastanka kolonije, pa sve do kraja IV veka, istorijski izvori pominju Sirmijum kao povremeno boravište mnogih rimskih careva. Iz istorijskih izvora poznato je da su u periodu od I do III veka u Sirmijumu duže ili kraće boravili Domicijan, Marko Aurelije, Septimije Sever, Maksimin Tračanin, Klaudije II Gotski, Prob, Dioklecijan i neslavni uzurpatori Ingenuus i Regalijan, kao i da je u gradu i njegovoj okolini rođeno pet rimskih careva: Decije Trajan, Aurelijan, Prob, Maksimijan Herkulije i Gracijan.

Bazilika svetog Dimitrija, spoljni izgled, rekontrukcija

Grad doživljava najveći procvat krajem III i tokom IV veka, kada postaje jedna od prestonica Rimskog carstva i povremeno sedište rimskih imperatora Dioklecijana, Licinija, Konstantina Velikog,  Konstancija II, Juliana, Valentinijana I, Gracijana i Teodosija.

Prilikom arheoloških istraživanja Sirmijuma, pored Carske palate sa rimskim cirkusom, otkrivene su i druge monumentalne javne građevine kao što su tzv. Licinijeve  terme, žitnica (horreum), trgovačke i zanatske četvrti. Pronađene su luksuzne gradske vile, ali i višespratne stambene zgrade, zvane insulae, u kojima je živelo siromašnije stanovništvo. Grad je bio zaštićen moćnim  bedemima, a snabdevao se vodom preko  akvadukta sa izvora fruškogorskog potoka Vranjaša. Ulice su imale portike, kanalizaciju i bile su popločane kamenom. U gradu je tada radila kovnica novca, radionice za izradu raznih predmeta od plemenitih metala, stakla, keramike, a proizvodile su se i opeke. Poznati rimski pisac iz IV veka Amijan Marcelin nazvao ga je: slavna i mnogoljudna majka gradova.

Pet arheoloških lokaliteta Sirmijuma koji će biti predstavljeni posetiocima:

1. Bazilika svetog Dimitrija - Gradska bazilika

Gradska bazilika je poslednja u nizu crkva koje su otkrivene u Sirmijumu. Pronađena je  krajem 70-ih godina 20. veka i do sada je jedina koja je locirana unutar gradskih bedema. Njeni ostaci su prezentovani u suterenu savremene građevine. Bazilika je bila smeštena u samom centru Sirmijuma, u neposrednoj blizini trga (foruma).  Ima složeniju osnovu od ostalih sirmijumskih crkava. Sastojala se od jednog centralnog i dva bočna broda koja su se završavala transeptom. Na kraju centralnog broda nalazila se  polukružna apsida sa uzdignutom platformom na kojoj su bili postavljeni oltar i sedišta za sveštenike. Oko crkve i unutar nje pronađeno je 25 grobova.

Bazilika svetog Dimitrija, unutrašnji izgled, rekontrukcija

Na osnovu nalaza novca, građevina je datirana u prvu polovinu 5. veka. Istorijski izvori  koji pominju izgradnju crkve svetog Dimitrija iz ovog perioda uticali su na to da se ostaci gradske bazilike identifikuju sa crkvom posvećenom ovom svetitelju. Kult svetog Dimitrija imao je veliki značaj u gradu tokom srednjeg veka, kada naselje po tom svetitelju dobija ime Civitas Sancti Demetrii, ali i za savremeni grad čiji je on zaštitnik.

2. Carska palata – objekat u dvorištu (Sl. 3)

Deo ostataka kasnoantičkog imperiјalnog kompleksa otkriven je slučajno 1957. godine prilikom izgradnje modernog stambenog objekta. Sa ovim značajnim nalazištem započeta su sistematska istraživanja Sirmijuma koja su do sada iznedrila oko 100 arheoloških lokaliteta. Otkriće hipodroma krajem 60-ih godina 20.  veka pružilo je dovoljno argumenata za potvrdu njegove identifikacije.

Građevinski kompleks palata – hipodrom podignut je krajem 3. i početkom 4. veka. Njegov nastanak vezan je za period tetrarhije i reforme imperatora Dioklecijana koje su dovele do osnivanja raznih sedišta vlasti van tradicionalnog glavnog grada Rima. Kompleks je bio smešten u jugoistočnom delu grada uz reku Savu i zauzimao je prostor od oko 20 hektara. Pretpostavlja se da ostaci objekata situiranih ispod natkrivenog dela lokaliteta predstavljaju privatni deo palate. Na njemu su pronađeni neki od najreprezentativnijih i najbolje očuvanih mozaika Sirmijuma, zatim fresko i arhitektonske dekoracije, kao i instalacije sistema podnog grejanja (hipokaust). Mozaici su otkriveni u skoro svakoj prostoriji i pronalaženi su u nekoliko nivoa. Potiču iz različitih građevinskih faza - najmlađi iz sredine četvrtog, a najstariji sa kraja trećeg veka.

Carska palata, rekonstrukcija, tetrapilon objekat u dvorištu

Posetiocima će biti predstavljena još tri arheološka lokaliteta:

3. Trgovačko-zanatska četvrt

Trgovačko-zanatska četvrt razvila se oko jedne od glavnih gradskih saobraćajnica koja je povezivala trg (forum) i zapadnu kapiju. U severnom delu lokaliteta pronađena je ulica širine 11 metara, koja je podeljena na tri zone. Središnji deo širine 7 metara, popločan kamenom sa zasvođenim odvodnim kanalom ispod popločanja, služio je za teretni saobraćaj. Sa obe strane kolovoza,  postojale su natkrivene pešačke staze (portici).  Otkriveno je osam zgrada koje su se nalazile sa obe strane ulice i veći broj objekata van regulacione linije koji su bili povezani prolazima, stazama i hodnicima. U njima su bile smeštene radionice i prodavnice (taberne). Izgradnja kompleksa vezuje se za doba tetrarhije. Podizanje odbrambenog bedema u južnom delu lokaliteta, uslovila je rušenje jednog dela zanatsko-trgovačkog kompleksa koji nastavlja da se razvija samo oko glavne ulice.

4. Gradska vila

U okviru lapidarijuma Muzeja Srema nalazi se in situ  jedna od  reprezentativnijih odaja građevine definisane kao  gradska vila (villa urbana). Ona je smeštena u okviru stambenog kvarta Sirmiujuma u blizini južnog gradskog bedema. Vila predstavlja kompleks prostorija koje se razvijaju na velikom prostoru koji još uvek nije utvrđen u potpunosti i razvija se u najmanje tri faze. Tokom III veka ona dobija pravougaonu osnovu sa prostorijama grupisanim u tri krila, povezanim hodnikom i unutrašnjim dvorištem tipa atrijum sa otvorenim bazenom u središnjem delu (impluvium). Kao i u svim luksuznijim građevinama u Sirmijumu i ovde su zidovi prostorija bili oslikani freskama, a podovi ukrašeni mozaicima od kamenih tesera, keramičkih pločica ili popločani opekama. Veličina vile i bogata dekoracija, mada drugih luksuznih materijalnih ostataka nema, ukazuju na visok standard života njenih stanovnika.

Ostaci podnog mozaika u antičkoj luksuznoj vili, foto: Gianluca Baronchelli

Prezentovana prostorija sa mozaičkim podom vile ima oblik bazilike sa apsidom i pripada poslednjoj fazi izgradnje vile, prvoj polovini IV veka. Zagrevana je podnim grejanjem – sistemom hipokausta. Verovatno je služila kao sala za svečane prijeme, tj. gozbe, a mozaik koji je krasi jedan je od najvećih mozaičkih podova do sada otkrivenih u Sirmijumu. Na njemu su prikazani raznovrsni geometrijski motivi karakteristični za podnu dekoraciju četvrtog veka sa velikom centralnom rozetom i bordurama sastavljenim od raznih rombova i pletenica.

5. Ekonomski deo palate

Lokalitet predstavlja zapadni deo kompleksa carske palate u kojem su bili skoncentrisani objekti pretežno ekonomskog karaktera. U okviru parkovskog prostora prezentovani su ostaci južnog gradskog bedema sa ugaonom kulom kružne osnove i ekonomski objekat koji je jedno vreme korišćen kao žitnica (horeum). Objekat se sastojao od dva trakta koji su razdvojeni popločanim dvorištem. Oba trakta podeljena su na niz manjih prostorija (10x5 m) sa naspramno postavljenim ulazima. Severni trakt je imao 16, a južni 17 prostorija. Podizanje velikih objekata za skladištenje žita, ulja, vina i drugih namirnica svedoči o potrebama da se obezbedi redovno snabdevanje cara, vojske, administracije i službenika kako u samom palatijalnom kompleksu, tako i prilikom putovanja. Novi bedem koji je štitio palatu podignut je krajem III i početkom IV veka. Ekonomski objekat potiče iz prve polovine IV, a intenzivno je korišćen i tokom druge polovine IV veka.

Mozaici

Prema navodima Zavoda, prilikom dosadašnjih arheoloških istraživanja na Carskoj palati je pronađeno oko 350 kvadratnih metara očuvanih mozaičkih površina. Oni pripadaju različitim građevinskim fazama palate, od kojih se najstarija datuje na kraj III, a najmlađa u sredinu IV veka. Najviše su zastupljeni geometrijski polihromni mozaici (poznati kao “geometrijski tepisi”), koji su karakteristični za period kasnog Rimskog carstva.

Ostaci hipokausta podnog grejanja u Carskoj palati, foto: Gianluca Baronchelli

Ovi mozaici su rađeni u zapadnom stilu i imaju paralele sa mozaicima iz Dioklecijanove palate u Splitu. Mozaici su urađeni u tehnici opus tessellatum (sastavljeni su od manjih kamenih kockica – tesserae), a od motiva su zastupljeni geometrijski, floralni i razni prepleti. Očuvan je samo jedan mozaik sa figuralnom predstavom boga Merkura. Mozaici iz palacijalnog kompleksa su najlepši primerci te vrste koji su pronađeni u Sirmijumu, a njihov vrhunski kvalitet pokazuje visoke standarde izrade koji su karakteristični za carsku arhitekturu iz tetrarhijskog perioda na Balkanu.

Projekat natkrivanja Carske palate i vizitorski centar

Projekat natkrivanja Carske palate značajan je kao prvi sistematski program zaštite i prezentacije antičkog lokaliteta u Sirmijumu. Koncepcija rešenja objekta za natkrivanje proizašla je iz namere da se natkrije celokupan prostor nalazišta, približne površine od 2.680 kvadratnih metara. Arhitektura novoizgrađenog objekta uklapa se u urbano okruženje, a funkcionalno zadovoljava potrebe zaštite i prezentacije lokaliteta. Vizitorski centar ima tri nivoa. Na gornjem nivou se nalazi galerija.  U prizemlju se nalazi ulazna platforma – prostori za prijem posetilaca sa suvenirnicom i kafeom. Postavljanjem šetnih staza omogućen je pristup posetilaca na donji nivo - nivo samog lokaliteta.

Projekat su finansirali Ministarstvo za kulturu i Ministarstvo za ekonomiju i regionalni razvoj srbije i Grad Sremska Mitrovica, a glavni nosioci bili su stručnjaci Zavoda za zaštitu spomenika kulture Sremske Mitrovice i direktor Ljubiša Šulaja. Projektovanje i prezentaciju su uradili arhitekte Adrijana Škorić i Ivan Filipović.

(SEEcult.org)