Retrospektiva Gotovca

Retrospektivna izložba Tomislava Gotovca a.k.a. Antonija G. Lauera, kojom će 22. septembra biti otvoren novi prostor Muzeja savremene i moderne umetnosti (MMSU) u bivšoj fabrici Benčić u Rijeci, donosi presek 60 godina duge umetničke prakse tog značajnog hrvatskog umetnika, kombinujući ranije sa starijim radovima, manje poznate s ključnim delima, autorove akcije s njihovim produžecima u novinama i dokumentima sudskih procesa.

Izložba “Tomislav Gotovac: Anticipator kriza – Kuda idemo ne pitajte”, koju MMSU organizuje u saradnji sa Institutom Tomislav Gotovac, ne zadržava umetnika unutar galerijskih zidova, već ga prepušta njegovim uhodanim stazama na razmeđi bioskopske dvorane, galerije i ulice. Sa stotinak radova, poput filmske trake, izložba se odmotava od prostorija Rikarda Benčića do Art-kina Croatia i vrti javnim prostorom.

Prva retrospektiva Gotovca (Sombor, 1937 – Zagreb, 2010) nastala je sedam godina nakon njegove smrti, a donosi do sada najobuhvatniji presek njegovog opusa, poprimajući formu dugometražnog filma čiji je glavni glumac ujedno i reditelj.

Gotovčev lik, kako je naveo Darko Šimičić u katalogu izložbe, izdvaja se kao sinonim za avangardnog umetnika i heroja popularne kulture koji cilja na ukidanje granica između umetnosti i društva, kako bi to sam rekao. Izložba nastoji da mapira njegov uticaj na savremenike, ali i na mlađe generacije umetnika. Prema rečima Gorana Trbuljaka, “Tomovo telo u umetnosti je ogromno” , a izložba ga pokušava obgrliti.

Anarchy & Art have a common starting point, 1982.

Izložba je usmerena na umetnikove strategije unošenja nereda u privid reda kojim društvene strukture nastoje da prikriju vlastita iskliznuća i održe iluziju kontrole. Gotovčevo pretresanje odnosa između pojedinca i autoriteta, figure oca, vođe ili globalnog reditelja, nosioca filmskog i medijskog imperija SAD, izdvojeni su kao paralelna vodilja kroz izložbu. Uz umetnikove performersko-akcijske persone i filmske personifikacije, predstavljeno je njegovo karikiranje političkih aktera koji bez obzira na ideološki predznak govore tiho, ali uvijek uz nogu drže batinu. Gotovčev anarhistični princip prepoznaje se, kako je navedeno u najavi izložbe, i u načinima kojima izmiče jednosmernom čitanju vlastitog arta, svrstavanju u tabore leve tj. desne opcije, čak i kada naoko afirmiše dominantne trendove.

Podnaslov izložbe “Kuda idemo ne pitajte” referenca je na metaforu pojedinca zasićenog ideologijama, a preuzet je iz Gotovčevog prvog igrano-eksperimentalnog filma iz 1966. godine, prvog u kojem se pojavljuje muzika Glenna Millera (Američka patrola) i ideološki simboli (krst transformisan u svastiku), a koji deluje kao sugestivno podsećanje na nestabilni karakter stvarnosti i olako hvatanje za njene privide.

“Retrospektivom ‘Anticipator kriza – Kuda idemo ne pitajte’ nastojimo zahvatiti Gotovčevo meandriranje ideološki zacrtanim poljima i vešto zaobilaženje institucionalnih regula, aktualizujući pitanje: može li umetnik ostati nepredvidiv i interese vladajućeg establišmenta izvrtati u vlastitu 'korist'? Umetnikovim rečima, treba pružiti mogućnost općinstvu da sve shvati ironično, a ne obavezujuće. Sve što sam radio na ulicama bio je moj sukob sa stvarnošću na jedan pasivan način, jer nikoga nisam silio da čini to isto. Na kraju krajeva, mislim da me je bilo i zabavno gledati. Stavljao sam sebe u jedan neugodan položaj da bi drugima, možda, bilo ugodnije, naveo je Gotovac svojevremeno u razgovoru sa Goranom Blagusom za Art magazin Kontura (br. 26, Zagreb, 1994).

Tri majmuna, 1979.

Kompleksnim opusom, Gotovac je naznačio krizne situacije koje nas i danas opsedaju, fascinantnu i uznemirujuću varljivost slika i reči, falsifikaciju povesti, političku neuravnoteženost, shizofreni efekat masmedija. Paralelno je svojim radovima, sa osnovom u poznatim činjenicama i nadogradnjom sumnjičavih, pa i paranoidnih elemenata, rebusa i dvojakih konotacija, ucrtao moguće pomake i zaokrete od predodređenih smerova i pravila kretanja. Njegovo golo ili prerušeno telo postalo je umetnički alibi za pretresanje prikrivenog u svakodnevnom, odmeravanje sa službenim pričama i prekrajanje njihovih režija. “Anticipator kriza ili pojednostavljeno, provokator stvarnosnih iluzija, ni danas nas ne pušta u prividu javnog reda i mira već izvodi uporan striptiz političkog sistema”, navele su kustoskinje izložbe Ksenija Orelj i Nataša Šuković. Služeći se umetniku srodnim postupcima - poput asocijativne montaže, kontrastnog sučeljavanja slika ili vizuelnog rebusa, izložba nastoji da približi javnosti Gotovčevo filmsko osećanje stvarnosti.

Filmu se prilazi kao Gotovčevom uzoru za stvaranje arta, ali i modelu režiranja vlastite biografije, pri čemu granice između stvarnosti i fikcije postaju nejasne. Autorovi  režijski pristupi prate se u filmskim i ne-filmskim medijima – od kolaža i fotografija do akcija i performansa u intimnom, javnom i medijskom prostoru. Kustoskinje slede Gotovčevu preokupaciju odnosima filmske režije i režije stvarnosti, s polazištem u naoko jednostavnim pitanjima – šta je između nas i onoga šta gledamo? Kako film oblikuje stvarnost? Ko je glavni, a ko sporedni reditelj?

Udisanje zraka, 1962.

Iz preseka Gotovčeve prakse od 1954. do 2009. godine izdvajaju se i žestoka i smirena prebiranja po ličnoj i kolektivnoj biografiji, radovi u kojima aluzivna križaljka odnosa pojedinac – kolektiv navire u prvi plan (poput D Day, 1954, Akcija 100, 1979, Zameo ih vjetar / Prohujalo s vihorom, 2009). Na to se nadovezuju eksperimentalno-dokumentarni radovi u kojima fikcija holivudske “fabrike snova” kolidira sa iskustvom stvarnosti u doba socijalizma, odnosno post-socijalizma i trijumfa neoliberalizma (Kuda idemo ne pitajte, 1966, Četiri majmuna, 2008). Strog metodološki plan, uz doslednu anarhoidnu-apsurdističku crtu, najavljuju serije kolaža započete 1964. godine i strukturalni filmovi (Prijepodne jednog fauna, 1963; trilogija Pravac (Stevens-Duke), Plavi jahač (Godard-Art), Kružnica (Jutkevič-Count), 1964) u kojima se pozadinska struktura stvarnosti, kako je navela Diana Nenadić u tekstu za katalog izložbe, ogoljava i preobražava u “dramu gledanja”.

Postavkom nalik omanjoj bioskopskoj dvorani, sekvencom Kuda idemo ne pitajte, prenosi se začudna rekapitulacija povesnog razdoblja od 60-ih godina do početka novog milenijuma. U crnohumorno intoniranim filmskim razmišljanjima, “utvare” prošlosti izranjaju kao povodi i sastavnice današnje nestabilnosti i neizvesnosti političkih kriza. Zbir filmova podstiče na neprestano postavljanje pitanja kuda idemo, mimo takozvanih sigurnih odgovora. Priča Art – Rat / Art – Anarchy fokusirana je na umetnikov anarhičan tretman svakodnevice. Poigravanjem dvosmislenim i sumnjičavim elementima ističe se kao umetničko sredstvo kojim se može manipulisati društvenim preprekama, a istovremeno postaviti pitanja o modeliranju stvarnosti i uspostavljanju granica dozvoljenog. U različitim sistemima zumirano je Gotovčevo istraživanje načina preoblikovanja stvarnosti kroz suprotstavljanje umetničke režije političkoj. Taj princip, sažet u Gotovčevom ultimativnom projektu Paranoia View Art (Homagge to Glenn Miller), predstavljen je zasebnom sekvencom koja deluje kao retrospektiva unutar retrospektive. Unutar Umetnosti paranoidnog pogleda izdvaja se arhiv dokumenata, Muzej revolucije naroda Tomislava Gotovca (1956-1994), u kojem umetnik rekonstruiše vlastitu povest kroz brojne lične dokumente, dokumentaciju radova i službene spise. Vlastitim likom i delom kontrira kolektivnim mitovima i pisanju povesti po receptu vladajućih struktura, dovodeći objektivnost službene vizure do apsurda. Autorov sistemski princip preslagivanja hijerarhija važnosti prisutan je i u priči Krajiška 29: Tomislav Gotovac a.k.a. Antonio G. Lauer. Umetnikovo utočište, radna i životna baza posredovana je kao totalni umetnički rad, posvećen naizgled neuglednim, usputnim uzorcima stvarnosti. Isečcima iz Krajiške 29 tematizovan je Gotovčev celoživotni projekt prekrajanja pogleda, istančan metodološki sistem prikupljanja i preoblikovanja naoko nevažnih pojedinosti lične povesti koje se lako zagube u perifernom vidu. Sledeća sekvenca Božji stroj, izvana, pojavljuje se u kancelarijskim prostorima Muzeja koji najčešće ostaju izvan pogleda javnosti, a tokom izložbe postaju poprišta ukrštanja različitih pogleda – umetnika, muzejskih radnika, publike... U nizu kadrova Gotovac izlaže golo telo kao primarni iskaz slobode i ispituje njegovu prihvatljivost u javnom, galerijskom, medijskom ili političkom prostoru. Umesto krsta, amblema ili slika kontroverznih političkih vođa, kojima se ponekad oblažu zidovi javnih institucija, postavkom u kancelarijama izdvaja se golo telo umetnika, prizivajući pitanje - prema kojem sadržaju osećamo veću nelagodu?

Osmijesi ljetne noći u podne, 1998.

Radovi na izložbi, čiju je postavku osmislila beogradska grupa Škart, pozajmljeni su iz Kolekcije Sarah Gotovac, Instituta Tomislava Gotovca, Arhiva Moja zemlja Štaglinec, Moderne galerije u Ljubljani, Muzej savremene umetnosti u Zagrebu, Kulturnog centra Vela Luka, kao i iz kolekcija Damira Čargonje, Vere Robić Škarice i Darka Šimičića.

Gotovčeva retrospektiva proširena je i umetničkim programima Art kampa Empeduja i Dana otvorenog performansa Rijeka – DOPUST, te studentskom izložbom D Day, koja je usmerena na realizaciju novih radova koji za polazišnu tačku uzimaju Gotovčevu umetničku praksu.

Dani otvorenog performansa Rijeka: Akcija! donose izlaganja, performanse i akcije u javnom prostoru, te povezuju bečki akcionizam s provokativnim metodama Gotovčevog javnog nastupa.

Umetnička manifestacija Art kampa Empeduja: Nahranite spomenike dok su živi! u potpunosti je posvećena stvaralaštvu Gotovca koji je riječkoj alternativnoj sceni bio i mentor i drug - svojim prisustvom davao je značaj, ali i odavao priznanje, bio prijatelj i protagonista.

Prateći program uključuje i vođenja kroz izložbu, razgovore o filmovima i radionicu Grupno uživanje.

Između ostalog, 23. septembra biće održana promocija knjige “Tomislav Gotovac: Anticipator kriza”, a među učesnicima su najavljeni Suzana Marjanić, Diana Nenadić, Ksenija Orelj, Boris Ružić, Darko Šimičić, Nataša Šuković, Miško Šuvaković i Janka Vukmir.

Gotovac u filmu Plastični Isus (1972) Lazara Stojanovića

Ujedno, 23. septembra počinje i filmski program “Tomislav Gotovac: Ja sam nevin!”, uz uvod selektorke Diane Nenadić iz Hrvatskog filmskog saveza, te projekciju filmova “Identity Number” (2001) i “Plastični Isus” (1972) Lazara Stojanovića, kontroverznog portreta buntovnog filmaša, koji oštro kritikuje tadašnji jugo-establišment. Stojanović je u film ubacio arhivske snimke ustaša, četnika, Hitlera i Tita, pomoću kojih upoređuje te režime. U filmu se prvi put pokreću tadašnje tabu teme, poput homoseksualnosti i promiskuiteta, a i prvi put se u jugoslavenskom filmu pojavljuje go muškarac. Stojanović je tim filmom, koji je zabranjivan i zbog kojeg je završio u zatvoru, uvršten među reditelje crnog talasa, a dobitnik je i nagrade međunarodnog žirija kritike na Festivalu u Montrealu 1991.

Filmski program u okiviru Gotovčeve retrospektive MMSU je organizovao u saradnji sa Art-kinom, Centar filmom, HFS-om i Jugoslovenskom i Slovenačkom kinotekom.

Izložba će biti otvorena do 26. novembra, a ulaz je besplatan.

Projekat je deo programa Evropske prestolnice kulture Rijeka 2020. i programske linije Doba moći. Nakon riječke premijere, izložba će od 14. decembra 2017. do 1. februara 2018. biti održana u Usti na Labi u Češkoj, u saradnji sa House of Arts i Fakultetom likovnih umetnosti i dizajna.

(SEEcult.org)