Jugoslovenski eksperimentalni filmovi u Ženevi, omaž Erni Banovac
Centar za savremenu umetnost u Ženevi prikazuje treći nastavak programa "Eksperimentisanje svih - jugoslovenski i postjugoslovenski eksperimentalni film”, za koji je dramaturškinja Ivana Momčilović, urednica tog ciklusa, odabrala četiri filma – “Erna” autorke Erne Banovac (1963/64/ili65), “Samac” Vatroslava Mimice (1958), “Žemsko” Dunje Ivanišević (1968) i “Sve ili ništa” Ivana Martinca (1968). Treći deo tog programa ujedno je omaž Erni Banovac (1947-2020), prvoj ženi sa položenim kino-amaterskim ispitom i članskom kartom Kino kluba Beograd, koja je ostavila za sobom samo jedan film, nastao u njenoj 17. ili 18. godini.
Erna Banovac se još neko vreme bavila montažom da bi film napustila zauvek. Nije poznato čime se kasnije bavila. No, i pored toga, kako ističe Ivana Momčilović, njen singl prvenac je malo remek delo. Publika ima priliku da vidi (moguće) skraćenu verziju njenog filma “Erna”. Ostale su izgubljene.
Reč je o dvominutnom poetskom mikro-manifestu ekološkog i društvenog upozorenja o ugroženosti ljudi i prirode sveta 60-ih godina XX veka.
U jump cut montažnih sekvenci found footiga smenjuju se kadrovi prirodnih katastrofa, cunamija, otapanja glečera, seče šuma… koji se jukstapozicioniraju sa redovima ljudi ispred prodavnica (najverovatnije zemalja tadašnjeg Istočnog bloka), redovima neidentifikovanih vojski i sa neidentifikovanom masom ljudi koja nekuda hrli, moglo bi se reći u pobunu i demonstracije. Između njih je smešten subjektivni i objektivni pogled jedne devojke i jednog mladića - Erne Banovac i glumca - reditelja Dragana Kresoje. U vrsti autofikcije, svesnog autoportreta između autoportera očajnika "Courbeta" i Direrovskih autoportreta, između prošlosti i budućnosti, smenjuje se pogled dvoje mladih ljudi, koji zabrnuto gledaju svet oko sebe i gledaju nas, navela je Ivana Momčilović.
"Pticama su odsekli grane, ljudima su odsekli život kroz ratove, ostaju jedan mladić i jedna devojka koji ne znaju gde bi i jedna ptica koja je ostala sama", izjavila je autorka Erna Banovac kada je, posle više od 50 godina, videla verziju filma koja je sada pred publikom u u Ženevi. Poslednji kadrovi filma prate usamljenog gavrana (da li je Erna Banovac čitala istoimeu poemu Edgara Alana Poa, nećemo nikada saznati), kao i lansiranje raketa u Zemljinu orbitu, kao uznemirujuće pitanje smisla čovekove ekspanzije svemira dok Zemlja ostaje sa svim problemima, na neki način napuštena.
Gotovo 60 godina kasnije, Ernin gest poetskog upozorenja i dalje je više nego uznemirujuće aktuelan, ali i zrači snagom kristalne poruke jedne žene amatera koja nas i dalje gleda širom otvorenih očiju, navela je Ivana Momčilović povodom filma “Erna”, za koji je muziku napisao Zoran Simjanović, a 2011. godine prebačen je sa 8-milimetarske traje na digitalni format.
Erna Banovac nije snimala više filmova. Reditelj Miroslav Bata Petrović, i sam kino-amater, pronašao ju je posle 50 godina – 2017. u Beogradu, i pokazao joj njen kratki film, koji je digitalizovao njen nakadašnji učitelj montaže, proslavljeni reditelj, montažer, profesor i teoretičar filma Marko Babac (1935-2014), jedan od osnivača Filmskog kluba “Beograd” početkom 50-ih. To je jedini trag o Erni Banovac koji još postoji.
Iz filma Bate Petrovića može se saznati da upisivanje ženske osobe u Kino klub “Beograd” nije bilo uobičajena stvar, da je prijemni ispit bio temeljan, da su se Erni muškarci u početku smejali, savetovali su je da snimi film o nudistima sa beogradskog jezera - što je i uradila, dobivši kao nagradu jedan kilogram limuna za najgori film. Upravo podstaknuta tim negativnim iskustvom, u želji da uspe u svojoj nameri i pokaže žensku stranu priče, napravila je film “Erna” koji 1965. ili 1966. dobija Grand Prix na Festivalu u Pančevu.
Iako Ernina članska karta pokazuje da je bila član “prve kategorije” beogradskog Kino kluba od jula 1964, ostaje neutvrdivo tačno vreme nastanka njenog filma (1963/64/65), kao i njegova ondašnja varijanta. No, i pored toga, kinetički manifest vizuelne poezije Erne Banovac doživljava bolju sudbinu od prvenca Tressi Soiders, prve zabaležene afroameričke rediteljke čiji film "A women's error" (1922) ostaje zauvek nepoznat (o njemu se samo zna iz pisanja afroameričke zajednice tih godina). Sloboda poduhvata Erne Banovac podseća na slobodu amaterskih poduhvata kino-amaterke Maye Deren, ali i vizuelnog aktivizma savremene južnoafričke fotografkinje Zanele Muholi koja kroz sopstveni lik i seriju autoportreta govori o položaju žene i sveta oko nje. Amaterski kino klub bio je Erni Banovac i drugim ženama, ali i muškarcima koji su u njega odlazili, upravo ona “vlastita soba” (A room of one's own), o kojoj piše Virdžinija Vulf u istoimenom eseju - mesto stvaranja nužne fikcije u relnosti sveta oko koga "fikcija plete paukovu mrežu, ali se još uvek u ćoškovima oslanja na nju".
Za treći nastavak ciklusa o jugoslovenskim i postjugoslovenskim eksperimentalnim filmovima Ivana Momčilović odabrala je i animirani film “Samac” Vatroslava Mimice (1923-2020), za koji je dobio Zlatnog lava u Veneciji 1958.
Režiser jugoslovenskih modernističkih igranih filmova, uključujući čak i epopeje (Anno domini 1573 - Seljačka buna), Mimica je bio filmski samouk.
Odrastajući u Dalmatinskoj zagori blizu Splita (Omiš, Mimice), brzo je postao član komunističkog pokreta, nakon čega se kao student medicine pridružio partizanskom antifašističkom pokretu. Tamo je, bez dana kliničke prakse, postao stub gerilske medicine u najtežim uslovima. Po oslobođenju, sa ciljem da napusti i vojsku i medicinu, nakon raznih peripetija, ali zahvaljujući svojim ratnim zaslugama, postao je direktor produkcijskog studija “Jadran film”, još jednom bez ikakve kinematografske prakse, ali zainteresovan za kinematografske eksperimente. S tim u vezi izjavio je: "Analizirao sam klasične filmove gledajući ih kadar po kadar na montažnom stolu. Na primer, filmove Dejvida Lina, od koga sam naučio dramaturgiju; ili Bilija Vajdlera, od koga sam naučio mise en scene (režiju), on je veliki majstor mizanscena. Dakle, kad sam snimao svoj prvi dugometražni film, nisam bio nepripremljen. Naravno, nisam bio siguran u svim stvarima, ali to niko nije znao osim mene samog”.
Crtani film “Samac”,priča o otuđenju modernog čoveka, najavljuje modernistički ton Zagrebačke škole crtanih filmova (naziv potiče od Žorža Sadula), koja raskida sa tradicijom animacijskog realizma tipa Dizni, predstavljajući jedinstven umetnički fenomen. Sa Dušanom Vukotićem, Nikolom Kostelcem i slikarom Vladom Kristlom, Mimica je bio jedna od najvažnijih ličnosti prve generacije Zagrebačke škole crtanih filmova. Kroz geometrijsku ekspresiju (njegove filmove je pohvalila teoretičarka filma Lotte H. Eisner zbog ekspresionističkog izraza), film “Samac” prati zaposlenog čoveka koji se u kafkijanskoj atmosferi birokratske rutine sopstvenog života suočava sa strahovima i apatijom samoće, pronalazeći jedinu slobodu u vreme sna i snova. San donosi ideju slobode i preloma: konačni izlazak iz determinizma, najavljujući mogućnost susreta sa drugom osobom i ispunjenju u ljubavi.
Prema navodima Ivane Momčilović, kritika reifikacije i otuđenja ljudskih odnosa, briljantnim dizajnom Aleksandra Marksa, animicijom Vladimira Jutriše, u režiji Vatroslava Mimice, i uz muziku Kurta Greiderama, ostvaruje jedan od nezaboravnih filmskih trenutaka putem geometrijskih apstrakcijskih transformacija antropomorfnih i zoomorfnih oblika i boja u oniričke tvorevine.
Ivana Momčilović odabrala je za treći nastavak programa u Ženevi i film “Žemsko” (1968) Tatjane Dunje Ivanišević (1942-2014), u produkciji Kino kluba Split. Nikada razrešenom greškom, film “Žemsko” nije poslat na Festival eksperimentalnog filma u Pančevo 1968. godine, a prikazan je tek 1987. godine, kada ga je iz zaborava izvukao Lordan Zafranović - još jedan bivši filmski amater koji je postao filmski reditelj.
Dunja Ivanišević, prva splitska žena amater filmaš, položila je ispit za amaterski kino klub i 1968. godine stekla pravo da komisiji predstavi dva sinopsisa. Za jedan od njih, film “Žemsko”, dobila je 7-metarsku traku u boji i izvrsnog snimatelja Andreju Pivčevića. Glavna uloga poverena je glumici Iskri Kuzmančić. Suptilno, pokretom i zvukom, Dunja Ivanišević ispituje u filmu “Žemsko” komodifikaciju ženskog tela u stereotipima ženskih časopisa i reklama, u prikazima muškog tela Mikelanđelovih skulptura i žene-predmeta: nepomičnog tela žene na belom čaršavu.
Kroz sopstveno uživanje u odabranoj muzici na gramofonu, bosonogim solo senzualnim plesom na parketu, igrajući se predstavom muške slike na zidnom plakatu, glavni lik devojke pred nama postoji autonomno, van normi i konvencija, kao subjekat tog filma. Završavajući pogledom kroz prozor, ona otvara njen i naš pogled prema čistom plavom nebu sa solo ptičjim letom u njemu.
Čekajući da se prikaže njen prvi i jedini film, Dunja Ivanišević je odustala od eksperimentisanja sa celuloidom. U ostatku života posvetila se obrazovnom radu, radeći kao nastavnica istorije u Umetničkoj školi u Splitu, nastavljajući eksperimentisanje rečima - postajući pesnik i prevodilac.
Pola veka kasnije, njen jedini film svojim emancipatorskim malim signalima osvetljava mesto prvog jugoslovenskog feminističkog filmskog eksperimenta.
Program trećeg nastavka ciklusa u Centru za savremenu umetnost u Ženevi zaokružuje film “Sve ili ništa” (1968) Ivana Martinca (1938-2005), nastao takođe u produkciji Kino kluba Split.
Martinac je, kao student arhitekture, početkom 60-ih godina čudom ljubavi, stigao iz Splita, preko Zagreba, do (Kino kluba) Beograd, a kako je istakla Ivana Momčilović, bio je jedna od najkompletnijih figura jugoslovenske kino-amaterske eksperimentalne scene - mislilac filma koji je film mislio kroz matematičku montažu najsitnijeg fotograma, živeo je film, a ne od filma.
“Arhitekta, zaposlen u državnom arhitektonskom preduzeću upravo da bi drugoj, eskperimentalnoj strani filma mogao da se posveti nezavisno i do srži, na neki način je bio verski fanatik filma, inicirajući čitave generacije kino amatera okupljenih oko Filmskog ponedeljka u Kino klubu Split. Nemoguće je ne pomenuti njegovu ‘maljevičevsku’, kosmologijsku, mističnu stranu, uz pomoć koje je uronjen u film i poetiku kao u nebesa, ostavio za sebe 50 snimljenih remek dela, 12 knjiga poezije i život posvećenika. Njegovo postojanje posvećeno čudu spasenja u koje je duboko verovao, a koje za svakoga dolazi na drugi način, dokaz je univerzalističke mogućnosti suživota sa različitima od sebe, što je on za jugoslovensko društvo bio kao i ono za njega. Verujući u proviđenje koje je za njega bio spoj arhitekture stanja, zvuka, mistike, čuda, matematike, poezije, šaha, astrologije bio je, kako je to neko rekao, ‘franjevac jugoslovenskog filma’, gradeći svojom filmskom gramatikom svet koji se duboko približio idealu onostranosti. Onostranost - kojoj je kao izlazu ka nepoznatom do poslednjeg daha težio, iz druge vizure bi se mogla nazvati i jugoslovenski modernistički eksperiment”, navela je Ivana Momčilović.
Film “Sve ili ništa”, jedan u nizu snimljenih amblematične 1968. godine, preispituje horizonte postojećeg, delujući kroz dijalektičke celine: enterijer / eksterijer, statika / mobilnost, dokolica / sastanak radne grupe / boje i crno-bela materija / klasična i kantri muzika. Ukratko, pojmovi “sve” ili “ništa” otelotvoreni su u poslednjoj konačnoj slici onoga ko je svoj život posvetio uverenju da će se oni koji nisu bili “ništa” pretvoriti u “sve” - ubijenog (samo godinu dana ranije) Če Gevare, čija započeta borba nastavlja njegov večni život. Tridesetak godina kasnije, Martinac izdaje zbirku poezije “Ljubav ili ništa", objedinjujući poeziju pisanu od 1962, ukazivanjem da je ljubav zapravo istinsko sve.
Kako je Martinac naveo u Filmografiji povodom 25 godina stvaranja filma: "Meni se čini da je to moj najkompleksniji film. U njemu postoji pravi odnos između kolora i crno-bele trake, pravi odnos između sekvenci, pravi odnos između tehnički ‘korektne’ i ‘nekorektne’ fotografije između planova (od totala do detalja, pravi odnos između statičnih kadrova i kadrova u pokretu. ‘Sve ili Ništa’ sam iz sebe raste".
Treći nastavak ciklusa "Eksperimentisanje svih - jugoslovenski i postjugoslovenski eksperimentalni film” u Centru za savremenu umetnost u Ženevi traje od 21. januara do 21. februara.
Program jugoslovenskih i postjugoslovenskih eksperimentalnih filmova, koji je priredila Ivana Momčilović, počeo je u oktobru 2020. godine selekcijom koja je obuhvatala film Krsta Škanate “Prvi padež – čovek” i filmove splitskog autora Ante Verzottija “Pet” (1965), “Jukebox” (1966) i “Fluoroscencije” (1967). Drugi nastavak tog ciklusa obuhvatao je sedam ostvarenja koja donose nove poglede na film kao mišljenje, kao i na amatersko eksperimentisanje svih - kao premise emancipacije i oslobođenja, a to su filmovi Ranka Kursara, Divne Jovanović, Mihovila Pansinija, Tatjane Ivančić, Ivana Martinca i Vukice Đilas.
Prema rečima Ivane Momčilović, dramaturškinje, istraživačice i edukatorke, koordinatorke kolektivne platforme PhD In One Night za estetsko obrazovanje svih, reč je o nastavku istraživanja “Eksperimentisanje bilo koga - jugoslovenski i post-jugoslovenski eksperimentalni film od 1963. do danas”. Izbor kratkih eksperimentalnih filmova koje je predložila za prikazivanje tokom jeseni/zime 2020/21, pokazuje nekoliko osobenosti jugoslovenskog poetskog i političkog projekta - dijalektiku i korelaciju između eksperimentalnog i amaterskog; specifičnu jugoslovensku topografiju “bratstva i jedinstva” (kino-klubovi Split - Zagreb - Beograd), odnos slojevitih eksperimentalnih filmskih izraza i konkretnog “ostvarenja slobode” konstantnim pomeranjem granica postojećeg i rada na drustveno “nezamislivom” (GEFF festival; eksperimentalni dokumentarni filmovi Krste Škanate…); uticaj samoupravnog društvenog projekta na autonomiju bioskopskih klubova, kao i uticaj jačanja amaterskog pristupa stvarnosti (i umetnosti) u transformaciji (korelaciji) pojedinca i stvarnosti kroz najapstraktnije forme i izume.
*Fotografije iz filmova "Erna" Erne Banovac, "Erna, Erna" (50 godina kasnije) Miroslava Bate Petrovića, "Samac" Vatroslava Mimice, “Žemsko” Dunje Ivanišević i “Sve ili ništa” Ivana Martinca
(SEEcult.org)
