Od štrajkova, preko raspodele stanova do kulture u SFRJ
Centar za kulturnu dekontaminaciju nastavlja projekat “Pertej/Beyond/Preko 20 godina” javnim programom 1. i 2. decembra koji je posvećen ulozi radničkih štrajkova u raspadu Jugoslavije, pitanju dostupnosti stanova u jugoslovenskim gradovima tokom socijalizma i u periodu koji je odmah nakon toga usledio, te nacionalizmu 80-ih u Sloveniji i ulozi kulture i alternative u tim procesima.
U saradnji sa Kontekst kolektivom i organizacijom Kosovo Glocal iz Prištine, 1. decembra u CZKD-u biće održano predavanje Gorana Musića, ekonomiste, istoričara i dugogodišnjeg aktiviste u studentskim i radničkim inicijativama, koji je doktorirao na temi štrajkova u poznom jugoslovenskom socijalizmu, a zaposlen je kao istraživač na Centralno-evropskom univerzitetu u Budimpešti. Autor je više članaka u naučnim časopisima kao i studije “Radnička klasa Srbije u tranziciji 1988-2013” (Rosa Luxemburg Stiftung, 2013), a u CZKD-u će predstaviti najbitnije mobilizacije radnika u godinama pred raspad Jugoslavije i objasniti na koji način su se percipirale glavne protivrečnosti jugoslovenskog socijalizma unutar fabričkih hala.
Ključno pitanje na koje će predavanje “Samoupravljanje i nacionalizam. Uloga radničkih štrajkova u raspadu Jugoslavije” pokušati da pruži odgovor jeste u kojoj meri su institucije i praksa radničkog samoupravljanja bile pogodno tlo za širenje politike bratstva i jedinstva, ili pak šovinizma.
Musić polazi od teze da je još od kraja 80-ih godina 20. veka, kada je novinar Jagoš Đuretić opisao tok štrajka radnika Rakovice ispred Savezne skupštine u Beogradu rečima “došli su kao radnici a vratili se kao Srbi”, taj citat prerastao u floskulu često korišćenu kako bi se odgovornost za trijumf nacionalističkih politika u Srbiji svalila na leđa radničke klase. Liberalni intelektualci širom bivše Jugoslavije radnike i niže društvene slojeve rutinski posmatraju kao glavne podržavaoce nacionalističkih ideologija. Kao odgovor na takve tvrdnje, komentatori koji gaje simpatije prema nasleđu jugoslovenskog socijalizma često pokušavaju da očuvaju sliku jugoslovenskih radnika kao anti-nacionalističke društvene skupine koja je u trenutku nepažnje bila prevarena od strane manipulativnih vođa. Ono što je zajedničko obema stranama, prema navodima Musića, jeste da radnicima uskraćuju mogućnost autonomnog delovanja i promišljanja svoje pozicije u jeku presudnih društvenih previranja.
Musićevo predavanje će predstaviti najbitnije mobilizacije radnika u godinama pred raspad Jugoslavije i objasniti na koji način su se percipirale glavne protivrečnosti jugoslovenskog socijalizma unutar fabričkih hala. Ključno pitanje na koje će predavanje pokušati da pruži odgovor jeste u kojoj meri su institucije i praksa radničkog samoupravljanja bile pogodno tlo za širenje politike bratstva i jedinstva, ili pak šovinizma.
Pitanje dostupnosti stanova u jugoslovenskim gradovima tokom socijalizma i u periodu koji je odmah nakon toga usledio tema je predaavanja koje će 1. decembra održati istoričar Rory Archer koji se prvenstveno bavi Balkanom 20. veka.
U okviru predavanja “Od stanova u društvenom vlasništvu do individualne izgradnje: dostupnost stanova u jugoslovenskom socijalizmu i njihova postsocijalistička privatizacija”, Acher će ukazati, između ostalog, da iako savremeni jugonostalgični mitovi tvrde da su “svi imali stanove”, u praksi to nije bio slučaj. Svega 25% raspoloživog stambenog prostora je bilo u društvenom sektoru, te je većina Jugoslovena živela u porodičnim kućama – mnoge od njih bile su finansirane, izgrađene i održavane putem porodičnih mreža. Međutim, svi jugoslovenski radnici i radnice su, bez obzira na stambeni status, uplaćivali u stambeni fond kroz obavezne doprinose.
Manuelni radnici su bili sistemski diskriminisani u raspodeli stanova, dok su administrativni radnici imali veće šanse da dobiju subvencionisane stanove u društvenom vlasništvu koji su bili dodeljivani kao nenovčani doprinos u firmama i kao sredstvo za podsticanje pokretljivosti radne snage (sa ciljem privlačenja stručnog kadra). U kontekstu višegodišnjeg nedostatka stambenog prostora, pitanje načina raspodele stanova bilo je jedno od najspornijih na radnom mestu. Stoga, stambeno pitanje predstavlja poučni primer u proučavanju različitih društvenih nezadovoljstava u Jugoslaviji, i kao sredstvo preispitavanja odnosa između države i društva.
Obezbeđivanje stambenog prostora pratilo je različite načine organizacije jugoslovenske ekonomije. Tržišni socijalizam 60-ih ogledao se u pojačanoj ulozi tržišta, dok su tokom 70-ih impulsi za prisvajanjem političke kontrole nad ekonomijom doživeli rastuće pokušaje (mada u velikoj meri neuspešne) za alokacijom stanova u skladu sa društvenim potrebama. Ekonomska kriza i programi stabilizacije koji su uvedeni nakon 1981. godine značili su upad liberalnih impulsa u sektor društvenog stanovanja, dostižući pun izraz u prvim privatizacijama stanova u društvenom vlasništvu tokom kasnih 80-ih. Tokom 90-ih je došlo do sveobuhvatne privatizacije stambenog fonda, što je rezultiralo prenošenjem bogatstva sa (bivših) društvenih preduzeća na pojedince i cementiranjem društvenih nejednakosti koje su se kristalisale tokom prethodnih decenija.
Archer je doktorirao 2015. godine u Gracu na temu (ne)pristupačnosti stanovanja među radničkom klasom u Beogradu kao načinom da se istraže šabloni društvene nejednakosti i nezadovoljstva u poznom jugoslovenskom socijalizmu (1974-1991). Koautor je knjige o toj temi “Društvene nejednakosti i nezadovoljstvo u jugoslovenskom socijalizmu” (2016, ko-urednici Igor Duda i Paul Stubbs). Od 2014. godine je radio na istraživačkom projektu “Između klase i nacije: zajednice radničke klase osamdesetih u Srbiji i Crnoj Gori” koji je finansirao Austrijski naučni fond (FWF) pri Univerzitetu u Gracu. Nastavlja da istražuje ulogu politizovanog rada i subjektiviteta radničke klase u krizi poznog jugoslovenskog socijalizma i raspada države kao Mellon Post-Doctoral Research Fellow, University College London (School of Slavonic and East European Studies).
U nastavku programa “Pertej/Beyond/Preko 20 godina”, za 2. decembar najavljeno je predavanje Bojane Piškur “‘Pridni Slovenci’ ili kako je zbog jedne greške u prevodu započeo nacionalizam 80-ih u Sloveniji”, čiji je naziv zapravo mala provokacija, a zasnovan je na činjenici da je 1981. godine prevodilac sa slovenačkog na srpskohrvatski jezik pogrešno preveo rečenicu nekog slovenačkog političara koja je izvorno glasila: “V Jugoslaviji obstajajo revne in manj revne republike”. Prevodilac je umesto “reven” (što znači siromašan) pročitao reč kao “revan” (na slovenačkom – pridan, odnosno vredan). Tako je rečenica u prevodu glasila: “U Jugoslaviji postoje vredne i manje vredne republike”. Na taj način, kako piše u reviji Problemi, pokazuje se stara umišljena predstava koju Slovenci imaju o sebi kao o onima “pridnima” (vrednima), za razliku od “lenje južne braće”.
Tim se argumentom ne želi reći da je priča o nacionalizmu započela tek 1981. godine, a pogotovo ne da je nacionalizam u Sloveniji preuzrokovala gramatička greška, već da se od početka 80-ih društvo u Sloveniji već intenzivno bavilo pitanjima nacionalizma, nacionalne kulture i drugim političkim temama i to na mnogim nivoima, a naročito u polju kulture: kroz analizu literarnih i umetničkih radova, političku teoriju, psihoanalizu, sociološke analize javnog mišljenja i slično. Za razliku od današnjeg vremena, kada je kultura skoro neprimetna i mnogo manje značajna, u 80-im godinama je igrala značajnu ulogu - bila je deo rasprava, često i veoma polemičnih, pa čak i na kongresima Savez komunista Jugoslavije i Saveza socijalističke omladine Jugoslavije, naveli su organizatori.
U izlaganju Bojane Piškur će biti reči i o civilnom društvu i njegovim antagonizmima u Sloveniji, ulozi kulture i alternative u tim procesima, te o istraživanju o osamdesetim godinama sprovedenom u Modernoj galeriji u Ljubljani u periodu između 2013-2017.
Bojana Piškur je spisateljica i kustoskinja u Muzeju moderne umetnosti u Ljubljani, čije je istraživanje usmereno na politička pitanja i načine na koji se oni odnose na, ili se manifestuju u, oblasti umetnosti, naročito u regionu bivše Jugoslavije i Južne Amerike. Sarađivala je na velikom broju publikacija i održala je mnogobrojna predavanja na temu post-avangardi u bivšoj Jugoslaviji, radikalnom obrazovanju, kulturnoj politici i samoupravljanju, kao i o Pokretu nesvrstanih.
Predavanja su deo javnog programa dela projekta “Pertej/Beyond/Preko 20 godina”, čiji su urednici Vida Knežević i Marko Miletić (Kontekst kolektiv).
Projekat “Pertej/Beyond/Preko 20 godina” pokrenut je sa idejom da se ohrabri i pozove na zajednički javni programski istup nove generacije regiona bivše Jugoslavije, kao i na zajedničku produkciju znanja u regionu u savremenoj umetnosti, kritici i teoriji. Za početnu tačku istraživanja “Studija slučaja Pertej” manje poznatih kontinuiteta saradnje, razmene i kritike uzeta je izložba savremene kosovske umetnosti “Pertej”, održana u CZKD-u 1997. godine, ali je polje istraživanja ukupnog projekta prošireno na vremensku i geografsku celinu koju današnje generacije prepoznaju kao svoj pretekst i kontekst svog delovanja.
Projekat su podržali: Delegacija Evropske unije – EU/IPA (Podrška civilnom društvu), Ministarstvo kulture i informisanja Srbije, ambasada Švajcarske u Beogradu i Kosovska fondacija za otvoreno društvo (KFOS). Programi CZKD-a realizuju se i uz podršku Fondacije za otvoreno društvo.
(SEEcult.org)
